Η Βιομηχανοποίηση της Ευτυχίας

Όταν μιλάμε για την σημασία της λέξης Ευτυχία δεν μπορούμε με κανένα τρόπο να παραλείψουμε την αρχαιότατη ιστορία του βασιλέα Κροίσου και του σοφού Σόλωνα του Αθηναίου. Ο Κροίσος ήταν ξακουστός σε όλο τον αρχαίο κόσμο για τα αμύθητα πλούτη του και το παλάτι του στις Σάρδεις ήταν ένα από τα μεγαλύτερα οικοδομήματα της εποχής. Από τους φόρους που του έδιναν οι ελληνικές αποικίες της Μικράς Ασίας και από τα χρυσωρυχεία του ποταμού Πακτωλού, γινόταν όλο και πιο πλούσιος και πιο περήφανος για τα πλούτη του. Από εκεί κατάγεται μάλιστα και η έκφραση «πακτωλός χρημάτων» που χρησιμοποιούμε ακόμη και σήμερα. Πίστευε μάλιστα ο Κροίσος ότι δεν υπήρχε πιο ευτυχισμένος άνθρωπος από αυτόν στον κόσμο. Γι' αυτό παραξενεύτηκε και θύμωσε πολύ όταν κάποτε πήγε στο παλάτι του ο Σόλων και όταν ο Κροίσος περηφανεύτηκε ότι είναι ο ευτυχέστερος άνθρωπος του κόσμου, ο σοφός Έλληνας του αποκρίθηκε: «μηδένα πρό του τέλους μακάριζε», δηλαδή κανένας θνητός δεν μπορεί να θεωρηθεί καλότυχος και ευτυχής πριν δούμε το τέλος του. Μια καθαρή, απλή και εξαιρετικά ορθολογική σκέψη (δεν μπορώ να κρίνω έναν άνθρωπο πριν ολοκληρωθεί ο κύκλος της ζωής του) εξέφρασε με απόλυτη ειλικρίνεια ο Σόλων. Για να σχηματίσεις δηλαδή οριστική άποψη για την ευτυχία ενός ανθρώπου θα πρέπει να δεις την εξέλιξη και το τέλος της ζωής του.

Στη συνέχεια πλήθος συμφορές βρήκαν τον Κροίσο. Ο γιος του ο Άτυς σκοτώθηκε στο κυνήγι και ο ίδιος νικήθηκε από το βασιλιά των Περσών Κύρο και αιχμαλωτίστηκε. Τη στιγμή μάλιστα που ανεβασμένος στη φωτιά ο Κροίσος ετοιμαζόταν να πεθάνει, θυμήθηκε τα λόγια του Σόλωνα και φώναξε μετανιωμένος τρεις φορές «Σόλων! Σόλων! Σόλων!». Ο Κύρος, που τον άκουσε, ζήτησε να μάθει τι σήμαινε η επίκληση αυτή, και ακούγοντας την ιστορία, χάρισε στον Κροίσο τη ζωή και τον κράτησε κοντά του ως σύμβουλο.

Το ζήτημα της σύγχρονης έννοιας της ευτυχίας από μια άλλη οπτική γωνία διαπραγματεύονται εξαιρετικά ο Edgar Cabanas και η Eva Illouz στο βιβλίο τους με τίτλο: Ευτυχιοκρατία. Πώς η βιομηχανία της ευτυχίας κυβερνά τη ζωή μας (*). Οι συγγραφείς παρουσιάζουν με αντικειμενικά  επιστημονικά στοιχεία την προοδευτική ανάδυση της επιστήμης της Θετικής Ψυχολογίας. Η επιστήμη της Θετικής Ψυχολογίας (υφίσταται σοβαρή κριτική και αμφισβήτηση η επιστημονική της βάση στο βιβλίο αυτό) εμφανίζεται, κατά τα τέλη της δεκαετίας του ‘90, ως αρωγός στην κατάκτηση του επιθυμητού στόχου της ευτυχίας και ως άλλη εκδοχή του αμερικανικού ονείρου. Οι αυτο-αποκαλούμενοι επιστήμονες και γκουρού της Θετικής Ψυχολογίας μέσα από μεθόδους αυτοβοήθειας και οργανωμένη εκπαίδευση βρίσκονται πάντα στο πλευρό σου για να σου διδάξουν πως πρακτικά μπορείς να γίνεις ευτυχισμένος. Μέσα από την ευγενή και συχνά αυστηρή τους βοήθεια υποτίθεται ότι μπορείς να μάθεις να νικάς την αρνητική διάθεση και τα μη παραγωγικά συναισθήματα και να βάλεις στη θέση τους χαρά, αισιοδοξία και θετική σκέψη. Και βέβαια εάν αποτύχεις τελικά να συλλάβεις την ευτυχία, όπως διδάσκουν οι μέντορες της θετικής ψυχολογίας, ευθύνεσαι πάντα εσύ επειδή δεν επιδεικνύεις την ανάλογη θέληση ή δεν έκανες τις κατάλληλες επιλογές ή επειδή υπήρξες οκνηρός. Αποτελεί δόγμα της Θετικής Ψυχολογίας ότι με την αποτυχία και το σφάλμα βαρύνεται βέβαια πάντα το άτομο και η ευθύνη της αποτυχίας μεταφέρεται πάντα σε ατομικό επίπεδο. Ποτέ η ευθύνη, σε όλη αυτή την κοσμοθεωρία της βιομηχανίας της ευτυχίας, δεν είναι κοινωνική ή συλλογική. Ο ψυχολόγος Edgar Cabanas και η κοινωνιολόγος Eva Illouz ασκούν μέσα από τα κείμενα του βιβλίου τους σημαντική και θεμελιωμένη κριτική στην Απολυταρχία της Ευτυχίας. Το βιβλίο αναδεικνύει τα μεγάλα αδιέξοδα της τρέχουσας ατομικιστικής κοινωνίας.

Στις μέρες μας, εάν κατέφθανε ο Σωκράτης στην αγορά και έθετε σημαντικά ερωτήματα γύρω από το καλό και το κακό, το ηθικό και το δίκαιο σίγουρα θα πλησίαζε κάποιος χαρακτηριστικός εκπρόσωπος της Θετικής Ψυχολογίας-Αυτοβοήθειας και θα του πρότεινε  ίσως να γίνει καθοδηγητής προσωπικής εξέλιξης στην Google! Οι συγγραφείς του βιβλίου αναδεικνύουν τα προβλήματα της βιομηχανίας της ευτυχίας που στοχεύει στο να πείσει ότι η επιτυχία, η αποτυχία, ο πλούτος, η φτώχεια και η ανέχεια, η υγεία και η  ασθένεια αποτελούν αποκλειστικά δική μας ευθύνη. Επίσης το βιβλίο αναδεικνύει και παρατηρεί με οξυδέρκεια την εκμετάλλευση των ενδόμυχων συναισθημάτων μας από την παγκοσμιοποιημένη καπιταλιστική αντίληψη και αποκαλύπτει πως η ευτυχία έχει μετατραπεί σε επικερδή αγορά, συναρπαστική αλλά στρεβλή ιδεολογία και ως νέο καύσιμο της παραγωγικότητας. Το βιβλίο συνιστά επί της ουσίας μια σοβαρή κριτική ενός παθολογικού μοντέλου τεχνητής ευδαιμονίας το οποίο έχει αποκολληθεί από κάθε κοινωνικό πλαίσιο.

Στάθηκα ιδιαίτερα στο τρίτο κεφάλαιο του βιβλίου με τίτλο: Η θετικότητα επί το έργον που ξεκινάει με βάση την γνωστή ταινία «Ραντεβού στον Αέρα» που διαδραματίζεται χρονικά την περίοδο της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης του 2008. Χαρακτηριστική μορφή της ταινίας ο πρωταγωνιστής Ryan, εμπειρογνώμονάς στη συρρίκνωση επιχειρήσεων και χαρισματικός υπάλληλος εταιρείας διαχείρισης ανθρώπινου δυναμικού, η δουλειά του είναι να γυρίζει τον κόσμο και να απολύει ανθρώπους. Έχει αποκτήσει τεράστιες δεξιότητες στην εκλογίκευση αποφάσεων και επεξεργασία του κυνισμού έτσι ώστε προσπαθεί να εξουδετερώσει τον θυμό και την απελπισία των απολυμένων και να τα αντικαταστήσει με επίπλαστα συναισθήματα ευκαιρίας και αισιοδοξίας. Επιστρατεύει ατάκες τύπου «Δεν είμαστε κύκνοι που ζουν συμβιωτικά με τους άλλους, είμαστε καρχαρίες». Επίσης για να παρηγορήσει και να ενθαρρύνει άτομα που μόλις πριν από λίγο είχε απολύσει (με συνοπτικές διαδικασίες) λέει συνήθως το εξής αμίμητο: «Όσοι έχτισαν αυτοκρατορίες ή άλλαξαν τον κόσμο βρέθηκαν κάποτε στη θέση σου. Και ότι κατάφεραν κάποτε, το κατάφεραν επειδή ακριβώς κάποτε βρέθηκαν στη θέση σου». Ο Ryan είναι ο κλασικός εκπρόσωπος-γκουρού της Θετικής Ψυχολογίας, γοητευτικός, κυνικός, ικανός να εκλογικεύει και να πείθει σε μια βρώμικη δουλειά, ένας οργανωμένος ηθοποιός και πειστικός ψεύτης τελικά.

Οι συγγραφείς του βιβλίου συνοψίζουν στην συμπερασματική τους φράση ότι «Η μηχανή Εμπειριών» όπως την φαντάστηκε ο αιρετικός Φιλόσοφος του Harvard Robert Nozick και τη μυθοποίησε λογοτεχνικά ο Huxley ενσαρκώνεται στις μέρες μας από την επιστήμη της ευτυχίας που τελικά αποσκοπεί στην χειραγώγησή μας: όχι μόνο θολώνει και συσκοτίζει την ίδια την ικανότητά μας να γνωρίζουμε τις συνθήκες που διαμορφώνουν την ύπαρξή μας, αλλά ταυτόχρονα τις καθιστά επουσιώδεις. Η γνώση και η δικαιοσύνη, αντί της ευτυχίας, παραμένουν ο επαναστατικός ηθικός προορισμός της ζωής μας.

Το βιβλίο τονίζει επίσης τη μεγάλη σημασία και τον κρίσιμο ρόλο που διαδραματίζουν τα αρνητικά συναισθήματα (τα οποία η αυτο-αποκαλούμενη επιστήμη της Θετικής Ψυχολογίας προσπαθεί να εξαφανίσει). Η λαϊκή διαμαρτυρία και η κοινωνική αλλαγή παράγονται από την συσσώρευση οργής και πίκρας των πολιτών. Η απόκρυψη των αρνητικών συναισθημάτων κάτω από το χαλί της Θετικής Σκέψης ισοδυναμεί με στιγματισμό και καταισχύνη της κοινωνικής δυσφορίας και της γόνιμης αναταραχής. Φαίνεται, κατά την άποψή μου, ότι η άποψη του Σόλωνα «Μηδένα προ του Τέλους Μακάριζε» θα παραμείνει το διαχρονικό κριτήριο της ευτυχίας, κυρίως με βάση τους όρους της γνώσης και της δικαιοσύνης που προτείνουν στο βιβλίο τους οι συγγραφείς Eva Illouz και Edgar Cabanas.

(*) Ευτυχιοκρατία. Πώς η βιομηχανία της ευτυχίας κυβερνά τη ζωή μας. Edgar Cabanas & Eva Illouz. Μετάφραση Βασιλική Πέτσα. Εκδόσεις Πόλις, Ιούνιος 2020.