Ο φιλόσοφος Byung Chul Han και η Διαφανής Κοινωνία του Ελέγχου

Τελευταία όταν ακούμε όλοι μας τη λέξη «Διαφάνεια» (όσον αφορά τον δημόσιο ή τον ιδιωτικό βίο) συνειρμικά συνδέουμε αυτόματα τη Διαφάνεια με την δημοκρατία, την αξιοκρατία, τον περιορισμό της διαφθοράς και ευρύτερα ίσως και με την έννοια της, δικαιοσύνης. Σύμφωνα όμως με τον σύγχρονο νοτιοκορεάτη φιλόσοφο Byung Chul Han (*) η εμβέλεια της έννοιας διαφάνεια αποκαλύπτεται μόνον όταν της αφαιρέσουμε το πρόσχημα της καθαρότητας και της δημοκρατίας και επιτρέψουμε να αναδυθεί η αδιαφανής όψη της η οποία ουσιαστικά συνδέεται με την επιτήρηση και τον έλεγχο. Κατά τον Byung Chul Han στη σύγχρονη, πορνογραφική όπως την αποκαλεί ο φιλόσοφος, κοινωνία της επίδειξης του απόκρυφου η διαφάνεια δεν υπηρετεί την αλήθεια. Στην κοινωνία που ζούμε και όλοι έχουμε ήδη βιώσει στο πετσί μας, όποιος δεν εκτίθεται δεν υπάρχει. Έτσι η Διαφάνεια παράγει υπερβολική ποσότητα πληροφορίας η οποία τελικά διευκολύνει τον έλεγχο των ανθρωπίνων ελευθεριών και την ηλεκτρονική αστυνόμευση.

Κατά τον Han η εμπιστοσύνη είναι δυνατή σε μια ενδιάμεση κατάσταση μεταξύ γνώσης και αγνωσίας. Εμπιστοσύνη σημαίνει δεν σε γνωρίζω καλά αλλά χτίζω μια θετική σχέση. Η εμπιστοσύνη επιτρέπει δράσεις πάρα την ελλιπή γνώση. Η διαφάνεια αποτελεί κατάσταση όπου η έλλειψη γνώσης μηδενίζεται. Όταν κυριαρχεί η διαφάνεια εγκαταλείπει η εμπιστοσύνη. Σε μια κοινωνία που βασίζεται στην εμπιστοσύνη δεν προκύπτει ουσιώδες αίτημα για διαφάνεια. Η κοινωνία της διαφάνειας έχει ως υπόβαθρο την δυσπιστία και την καχυποψία η οποία στηρίζεται στον απόλυτο έλεγχο. Το γενικευμένο σύνθημα για, διαφάνεια αποδεικνύει ότι το ηθικό θεμέλιο της κοινωνίας έχει αποσυντεθεί και ότι αξίες όπως η τιμιότητα και η ειλικρίνεια χάνουν κάθε σημασία πλέον. Η νέα κοινωνική επιταγή, το νέο κοινωνικό σύνθημα είναι η Διαφάνεια.

Κατά τον Byung Chul Han στην σύγχρονη κοινωνία της διαφάνειας ο έλεγχος δεν ασκείται από μια εξωτερική εξουσιαστική αρχή ή δύναμη επιβολής αλλά από το ίδιο το άτομο το οποίο αυτο-εξουσιάζεται και αυτο-υποδουλώνεται στα πλαίσια μιας κοινωνίας της εξάντλησης και επιδόσεων (burnout society). Η αυτο-εκμετάλλευση είναι περισσότερο αποτελεσματική από την εκμετάλλευση των τρίτων, διότι συνοδεύεται από μια ψευδή αίσθηση ελευθερίας. Το άτομο της κοινωνίας των επιδόσεων είναι παράλληλα θύμα και θύτης μαζί και υπακούει σε έναν ελεύθερο αυτο-εξαναγκασμό. Σε αυτή την ιδιότυπη διαλεκτική της ελευθερίας βασίζεται, κατά τον Han, η κοινωνία του απόλυτου ελέγχου.

Σήμερα, ολόκληρος ο πλανήτης εξελίσσεται σε ένα τεράστιο Πανοπτικόν (Panopticon) εκτός του οποίου δεν μπορεί να ζήσει κανείς. Κανένας τοίχος ή φράγμα δεν διαχωρίζει το εντός από το εκτός. Το Google και τα social media που παρουσιάζονται ως τόποι ελεύθερης έκφρασης παίρνουν μορφές Πανοπτικού. Σήμερα, αντίθετα με τα κοινά πιστεύω, η επόπτευση δεν συντελείται ως επίθεση στα ήθη της ελευθερίας. Το αντίθετο συμβαίνει μάλιστα, παραδινόμαστε οικοιοθελώς οι περισσότεροι στο Πανοπτικό Μάτι και είμαστε συνδρομητές στον ψηφιακό έλεγχο (εν πλήρη γνώση μας). Με κόστος αυτής της οικοιοθελούς παράδοσης την απογύμνωση και την πλήρη έκθεση μας. Η απομόνωσή μας στο Ψηφιακό Πανοπτικό, κατά τον Byung Chul Han, είναι θύμα και θύτης. Και σε αυτό συνιστάται, κατά τον φιλόσοφο, η διαλεκτική της Ελευθερίας. Μια διαλεκτική που αποδεικνύεται Έλεγχος.

Εδώ ο Han αναφέρει το Πανοπτικό του Bentham και το κίνητρο του το οποίο είναι κυρία Βιοπολιτικό και Ηθικό. Κατά τον Bentham το προσδοκώμενο αποτέλεσμα του Πανοπτικού ελέγχου είναι πρώτον αναμόρφωση ηθών (morals reformed), δεύτερο (επίκαιρο στα πλαίσια της πανδημίας) η διαφύλαξη της βιολογικής υγείας (health preserved), τρίτον διάδοση των οδηγιών (instruction diffused), τέταρτον ο Γόρδιος Δεσμός των Νόμων Κοινωνικής Πρόνοιας να μην κοπεί αλλά να λυθεί (Gordian knot of the Poor Laws are not cut but untied). Κατά τον Han η Διαφάνεια σήμερα αποτελεί κυρίως οικονομική επιταγή και όποιος αυτο-φωτίζεται παραδίδεται στην εκμετάλλευση. Ο υπερφωτισμός κάποιου ατόμου μεγιστοποιεί το οικονομικό όφελος. Ο Διαφανής Πελάτης, κατά τον Han, είναι ο νέος εποπτευόμενος του Ψηφιακού Πανοπτικού.

(*) Ο Byung Chul Han γεννήθηκε (1959) στη Σεούλ, Νότια Κορέα και μετοίκησε στη Γερμανία όπου σπούδασε Φιλοσοφία, Λογοτεχνία, Ψυχολογία, Καθολική Θεολογία. Τα αντικείμενα μελέτης του καλύπτουν ένα πολύ μεγάλο εύρος σκέψης από την Φιλοσοφία και τις Κοινωνικές Επιστήμες μέχρι την Αισθητική, την Ψυχανάλυση και τον Πολιτισμό γενικότερα. Στα ελληνικά έχουν μεταφραστεί και κυκλοφορούν τα εξής (3) βιβλία του Byung Chul Han από τις εκδόσεις Opera: Η Κοινωνία της Διαφάνειας, Η Κοινωνία της Κόπωσης, Η Αγωνία του Έρωτα.

Η λίστα με τα βιβλία του BC Han στην πρωτότυπη γλώσσα φαίνεται στο ακόλουθο link.

Μια επίσης ενδιαφέρουσα πρόσφατη συνέντευξη του Byung Chul Han με αφορμή την διαφορετική αντιμετώπιση της πρόσφατης πανδημίας από ΗΠΑ-Ευρώπη σε σχέση με τις ασιατικές χώρες όπως η Κίνα και τις πολιτικές-κοινωνικές προεκτάσεις δημοσιεύτηκε στο ακόλουθο link.