Η Σώτη Τριανταφύλλου σχολιάζει την έκρηξη στη Βηρυτό, που στοίχισε τη ζωή σε εκατοντάδες ανθρώπους, και τις θεωρίες συνωμοσίας στην αντιμετώπιση κινδύνων
Οι χθεσινές εκρήξεις στο λιμάνι της Βηρυτού προκάλεσαν εκτεταμένες καταστροφές σε κεντρικές συνοικίες της λιβανικής πρωτεύουσας, στοίχισαν τη ζωή σε πάνω από εκατό ανθρώπους και τραυμάτισαν περίπου τέσσερις χιλιάδες. Οι εκρήξεις οφείλονταν σε μεγάλη ποσότητα νιτρικού αμμωνίου που ήταν αποθηκευμένο από το 2014 χωρίς κανένα μέτρο ασφαλείας· χωρίς τη στοιχειώδη διαχείριση κινδύνου, η οποία, μολονότι αποτελεί τον πυρήνα κάθε ανθρώπινης οργάνωσης –ζήτημα πολιτισμού– ξεσηκώνει διαμαρτυρίες κατά του υποτιθέμενου ασφυκτικού ελέγχου και της στέρησης των ελευθεριών. Σε κοινωνίες χωρίς διαχείριση κινδύνου συμβαίνουν, «ανεξέλεγκτα», δυστυχήματα, πόλεμοι, σφαγές – υλοποιούνται όλες οι απειλές από την ανθρώπινη επιθετικότητα μέχρι τη μετάδοση ασθενειών· η μια τραγωδία διαδέχεται την άλλη. Μόνο οι πολύ αφελείς και οι πολύ φαντασιόπληκτοι βλέπουν στη διαχείριση κινδύνου συνωμοσίες αυταρχισμού και περιμάντρωσης: η εν λόγω πόζα θεωρείται λαϊκή σοφία –«δεν υπάρχει κίνδυνος μηδέν»– πλην όμως, από το μηδέν μέχρι το άπειρο υπάρχει ένα ευρύ φάσμα πιθανοτήτων, από το δυσάρεστο ενδεχόμενο έως τον θανάσιμο κίνδυνο, τον πέλεκυ, τη ρομφαία.
Στο πλαίσιο του πολιτισμού συμπεριφερόμαστε διαφορετικά απ’ ό,τι θα συμπεριφερόμασταν στα σπήλαια και στα άγρια δάση: είμαστε «οργανωμένοι»· οι οργανισμοί μας –από το μικρότερο κύτταρο (οικογένεια, επιχείρηση) μέχρι το κοινωνικό σύνολο (κράτος, ομάδες χωρών κ.τ.λ.)– αναγνωρίζουν και εκτιμούν τους κινδύνους προκειμένου να τους αποφύγουν· μόνον έτσι μπορούν να επιζήσουν και να ευημερήσουν. Η αξιολόγηση των κινδύνων αποτελεί διαρκή και σχεδόν ασυνείδητη διεργασία του κάθε ατόμου: προλαβαίνω να περάσω τον δρόμο ή θα με χτυπήσει το διερχόμενο όχημα; Έχω άραγε με πολλές (πόσο «πολλές» είναι οι πολλές;) πιθανότητες να νοσήσω από τον Covid-19 αν κάνω ένα ταξίδι που «πρέπει» να κάνω; Και: αξίζει να αναλάβω τον κίνδυνο Α για να κάνω το Β; Υπάρχει «συμμετρία» ανάμεσα στον κίνδυνο και το έργο; Και ούτω καθεξής: αναγνωρίζουμε κινδύνους, υπολογίζουμε το βάρος τους, παίρνουμε αποφάσεις σχετικά με τον αντίκτυπό τους.
Συμφωνούμε όλοι ότι δεν υπάρχει περιβάλλον χωρίς κινδύνους. Το διακύβευμα είναι η μη υποτίμηση ή υπερτίμησή τους, ο ποσοτικός τους προσδιορισμός (πόσο πιθανό είναι να εκραγεί το νιτρικό αμμώνιο στην αποθήκη και ποιες θα ήταν οι επιπτώσεις) και, βεβαίως, η πρόληψη, ο έλεγχος και ο μετριασμός των απωλειών. Τι μπορεί να πάει στραβά; Συχνά, ό,τι μπορεί να πάει στραβά, θα πάει στραβά, εκτός αν παρέμβουμε στη σωστή κατεύθυνση. Στις οργανωμένες κοινωνίες παρεμβαίνουμε με μυριάδες τρόπους τόσο σε ατομικό επίπεδο -π.χ. κάνουμε προληπτικές ιατρικές εξετάσεις ή δεν αφήνουμε γυμνά τα ηλεκτρικά καλώδια- όσο και σε συλλογικό: ο κρατικός μηχανισμός αναλαμβάνει, ως οφείλει, να μας προστατεύει από κινδύνους: από φυσικές καταστροφές (πυρκαγιές, πλημμύρες, επιδημίες), από οικονομικές κρίσεις κι από πολέμους, μέσω της πρόβλεψης, της διαχείρισης και του μετριασμού των επιπτώσεων των απειλών. Στις μη οργανωμένες κοινωνίες, στις κοινωνίες με κακοδιοίκηση (όπως και στις επιχειρήσεις με κακοδιοίκηση) πολλά ή όλα τα ενδεχόμενα αφήνονται στην τύχη: δεν λειτουργούν δίαυλοι πληροφόρησης περί των κινδύνων, ούτε υπάρχει η απαραίτητη ευαισθητοποίηση, ούτε έχουν δημιουργηθεί οι μέθοδοι και οι μηχανισμοί αποφυγής, ελαχιστοποίησης και διαχείρισης. Κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα μπορεί να αποβεί θανατηφόρα όχι μόνο για το άτομο που βρίσκεται στο κέντρο της (π.χ. ένας ψαράς που αλιεύει με δυναμίτη) αλλά και για το περιβάλλον του ατόμου το οποίο δεν ευθύνεται και δεν συμμετέχει στη συγκεκριμένη δραστηριότητα. (Ίσως όμως τη γνωρίζει και την αποδέχεται).
Με λίγα λόγια, η διαχείριση κινδύνων σημαίνει όσο το δυνατόν καλύτερη αποτύπωση της πραγματικότητας: αν, για παράδειγμα, δεν κατανοούμε ή δεν «πιστεύουμε» πως ο σημερινός κορωνοϊός μπορεί να μολύνει σχεδόν ολόκληρο τον πληθυσμό του πλανήτη, απομακρυνόμαστε από την πραγματικότητα – την οποία, στην προκειμένη περίπτωση, περιγράφουν σε όση ακρίβεια μπορούν, οι ειδικευμένοι επιστήμονες. Σε αυτό το σημείο μπαίνει το ζήτημα της γνώσης, της ειδίκευσης: προφανώς, καταλαβαίνουμε με τη λογική ότι ένα εύφλεκτο χημικό λίπασμα σε μια αποθήκη του λιμανιού ενέχει τον κίνδυνο της έκρηξης· συχνά όμως, οι κίνδυνοι δεν εμφανίζονται με τόσο αναγνωρίσιμο τρόπο. Γι’ αυτό είναι απαραίτητη η ανάθεση της ταυτοποίησής τους σε ειδικούς: οι οικονομολόγοι θα μας προειδοποιήσουν για τους οικονομικούς κινδύνους, οι γιατροί για τους κινδύνους της υγείας, οι πολεοδόμοι για τους κινδύνους του να χτίζεις σπίτια πάνω σε ρέματα και οι πολιτικοί μηχανικοί για το τι σε περιμένει αν χτίζεις δίχως στατική μελέτη.
Όπως στη ζωή των ατόμων, έτσι και στη ζωή των κοινωνιών, προσπαθούμε να μειώσουμε την πιθανότητα της αποτυχίας καθώς και την ίδια την αβεβαιότητα. Η ομπρέλα που παίρνω μαζί μου όταν περιμένω βροχή μειώνει την πιθανότητα να γίνω μούσκεμα· και η (άκρως ενοχλητική) μάσκα που φοράω τους τελευταίους μήνες μειώνει την πιθανότητα να αρρωστήσω και να μεταδώσω την ασθένεια στους άλλους. Κι αν δεν καπνίζω, θεωρητικά μειώνω την πιθανότητα να πάθω καρκίνο του πνεύμονα και να δημιουργήσω αναπνευστικά προβλήματα στο περιβάλλον μου. Αλλά, πράγματι, ποτέ δεν ξέρεις: κάνουμε ό,τι μπορούμε.
Ακριβώς αυτό το «κάνουμε ό,τι μπορούμε» είναι θεμελιώδες για τις πολιτισμένες κοινωνίες όπου αναγνωρίζεται ως αξία η προστασία της υγείας, της ακεραιότητας και της ζωής κι όπου οι κίνδυνοι εκτιμώνται με βάση τον αντίκτυπό τους για τα παραπάνω. Σ’ αυτές τις κοινωνίες, οι νόμοι δεν προβλέπουν μόνο κρατική προστασία· προβλέπουν και την υποχρέωση του κάθε πολίτη να μη θέτει κανέναν σε κίνδυνο (π.χ. ο εργοδότης που θέτει σε κίνδυνο τη ζωή των εργαζομένων διώκεται) και να βοηθά οποιονδήποτε βρίσκεται σε κίνδυνο. Όταν κάποιος κινδυνεύει να πνιγεί, δεν τρέχω να τον σώσω μόνο επειδή έχω καλή καρδιά: το επιβάλλει ο νόμος· εξαιρούμαι μόνο αν δεν ξέρω κολύμπι. Αν μεταφέρουμε αυτόν τον συλλογισμό σε όλους τους κινδύνους, από τον λιγότερο σημαντικό (π.χ. να αργήσω σε ένα ραντεβού) μέχρι τον πιο σημαντικό που είναι η διατήρηση της ζωής, προκύπτει μια πολιτική συμπεριφορά η οποία διαφέρει αρκετά από αυτή που επικρατεί. Για να μην αργώ στα ραντεβού, πρέπει να λαμβάνω υπόψη την πιθανότητα του μποτιλιαρίσματος ή της καθυστέρησης του μετρό· και για να προασπίζω τη ζωή πρέπει να λαμβάνω υπόψη όλους τους νόμους οι οποίοι έχουν θεσπιστεί, κατόπιν μακράς εμπειρίας, γι’ αυτόν τον σκοπό: η οδήγηση μετά από κατανάλωση οινοπνεύματος απαγορεύεται από τον νόμο επειδή θέτει σε κίνδυνο τη ζωή – elementary my dear Watson, elementary· πλην όμως το διαπραγματευόμαστε ακόμη.
Απαντούν οι κουτοί που θεωρούν τον εαυτό τους επαναστάτη της καθημερινότητας: Δεν θα μου πεις εσύ τι θα κάνω! Ή: η γη είναι επικίνδυνο μέρος κι αυτή είναι η νοστιμιά της. Δυσκολεύομαι να βρω νοστιμιά σε μια σειρά παράγοντες κινδύνου -τεχνολογικούς, κλιματικούς, οικονομικούς- και στην ανθρώπινη αμέλεια (σε δυόμισι χιλιάδες τόνους ξεχασμένου νιτρικού αμμωνίου)· κι εξάλλου, ας μη χάνουμε χρόνο σε τέτοιες συζητήσεις: ο καθένας μπορεί να αυτοκτονήσει με την ησυχία του αλλά θα προτιμούσαμε να μη μας πάρει μαζί του στα Τάρταρα.
12°
