Ο τίτλος των άρθρων με θέμα τη δημιουργία τζαμιών στις δυτικές χώρες καταδεικνύει την ουσία τους: τα τζαμιά δεν είναι, και δεν μπορούν να είναι, «δεδομένος» θεσμός στη Δύση· παραμένουν αντικείμενο διαμάχης που πρέπει να καταλήξει σε ξεκάθαρη συνεννόηση μεταξύ των θρησκευτικών μειονοτήτων και των αρχών και πληθυσμών των χωρών στις οποίες αυτές οι μειονότητες επέλεξαν να ζήσουν. Απαιτείται κάποιου είδους πρόσθετο κοινωνικό συμβόλαιο.
Tο προφανές και πρωταρχικό ζήτημα είναι εκείνο της ένταξης των μειονοτήτων στον κύριο κοινωνικό κορμό. Στην καλύτερη περίπτωση, η ένταξη φτάνει στην αφομοίωση, στο χωνευτήρι όπως λέγαμε παλιότερα, μιλώντας για τις ΗΠΑ: το «χωνευτήρι» (melting pot) ήταν ένας παράγοντας της αμερικανικής επιτυχίας· η υποχώρησή του τα τελευταία τριάντα χρόνια συντελεί στην καθίζηση του αμερικανικού ιδεώδους. Τίθενται όμως και άλλα ζητήματα που πρέπει να γίνουν αντικείμενο επεξεργασίας και κοινωνικού διαλόγου: Υπάρχει «παρανόηση» του Ισλάμ; Υπάρχει πράγματι ιστορική εχθρότητα μεταξύ Ισλάμ και Δύσης που οφείλεται στο απώτερο παρελθόν (Σταυροφορίες, Οθωμανική αυτοκρατορία) και στο πιο πρόσφατο (αποικιοκρατία); Ή η εχθρότητα πρέπει να αποδοθεί σε γεωπολιτικές αιτίες, σχετικές, λόγου χάρη, με το πετρέλαιο που, μολονότι ρέει κάτω από τα πόδια των μουσουλμάνων, αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα αγαθά του δυτικού πολιτισμού; Ή μήπως, εντέλει, οι πολιτισμικές διαφορές θα είχαν λειανθεί αν δεν είχε ιδρυθεί το κράτος του Ισραήλ το οποίο παραβίασε τα δικαιώματα των Αράβων στη Μέση Ανατολή; Μήπως απλούστατα η Ανατολή φθονεί τη Δύση και απεργάζεται την καταστροφή της;
Νομίζω ότι όλα αυτά ισχύουν. Κι όμως, οι αποφάσεις που λαμβάνονται σχετικά με τις μουσουλμανικές κοινότητες στις δυτικές χώρες στηρίζονται σε μια μορφή denial – σε μια άρνηση της πολυπλοκότητας των προβλημάτων που παρουσιάζει η συμβίωση διαφορετικών πολιτισμών, εμπειριών, συμφερόντων και ηθικών κωδίκων. Για να απλουστευτεί πραγματικά το ζήτημα –να «ξεχαστεί» το συγκρουσιακό παρελθόν μεταξύ Ανατολής και Δύσης– πρέπει να το αποφασίσουν και οι δύο πλευρές· όπως, για παράδειγμα, η Γαλλία και η Γερμανία αποφάσισαν να αφήσουν πίσω τους δύο παγκοσμίους πολέμους με ανυπολόγιστες απώλειες μόνο και μόνο επειδή τις ένωνε ο ευρωπαϊκός πολιτισμός. Οι μουσουλμάνοι, για μια σειρά λόγους, δεν φαίνονται διατεθειμένοι να συμφιλιωθούν με τη Δύση με την οποία δεν τους ενώνει κοινός πολιτισμός: όσα τζαμιά και να χτιστούν στο Λονδίνο, στο Παρίσι, στην Αθήνα, δεν πρόκειται να αλλάξουν αυτή τη στάση της μη συμφιλίωσης – αντιθέτως, θα την επιτείνουν.
Ωστόσο, δεν είναι όλοι οι μουσουλμάνοι ίδιοι, όπως δεν είναι ίδιοι οι χριστιανοί. Το σοβαρό πρόβλημα σήμερα είναι ότι υπολογίσιμο ποσοστό μουσουλμάνων ανακινεί το ζήτημα της ταυτότητας, ενός είδους επαναβεβαίωσής της, ανακάλυψης του εαυτού και ορισμού του χώρου τους ως «turf», ως αδιαπέραστη επικράτεια. Οι ταυτοτικές αντιλήψεις μπορούν να εξελιχθούν εύκολα σε ρατσιστικές: μέρος των μουσουλμάνων είναι μισαλλόδοξοι ακόμα κι όταν ζουν ή φιλοξενούνται σε δυτικές χώρες. Η συμπεριφορά αυτή προκαλεί, με τη σειρά της, ταυτοτική αναδίπλωση των δυτικών πληθυσμών που αισθάνονται ότι απειλούνται στο ίδιο τους το έδαφος.
Είναι αληθινή αυτή η απειλή ή πρόκειται για υπερβολή και φοβία έναντι του «άλλου»; Δύσκολο να απαντήσει κανείς με ακρίβεια. Το σίγουρο είναι ότι οι ΗΠΑ κατασκεύασαν εχθρούς κι ότι, με την πολιτική τους, συνέβαλαν –αλλά δεν δημιούργησαν– τη μουσουλμανική εσωστρέφεια, την επιθετική απόρριψη κάθε δυτικού, κοσμικού και «εκσυγχρονιστικού» στοιχείου. Έχει περάσει πολύς καιρός από τότε που οι Άραβες διέπρεπαν στις επιστήμες και στις τέχνες: η θεοκρατία κατέπνιξε το πνεύμα τους και τους στεγανοποίησε – ακριβώς αυτή τη στεγανοποίηση εξυπηρετούν τα τζαμιά στις δυτικές χώρες· και γι’ αυτό η δημιουργία τους χρειάζεται περισσότερη σκέψη και σύνεση.
Ο διάλογος πρέπει, νομίζω, να κινηθεί γύρω από την κατανόηση της νοοτροπίας του πρώην αποικιοκρατούμενου: Πώς βλέπουν τον εαυτό τους οι άνθρωποι και οι εθνότητες που, σε κάποια στιγμή του ιστορικού χρόνου, βρέθηκαν σε υποδεέστερη θέση από άλλους ανθρώπους και εθνότητες; Και πώς μπορούν να υπερβούν στην πράξη τη νοοτροπία του ανήμπορου θύματος χωρίς να μεταμορφωθούν σε επιθετικούς εισβολείς; Τι πρέπει να γίνει σε παγκόσμιο επίπεδο ώστε νε διευκολυνθεί η σχέση μεταξύ πολιτών σε τοπικό επίπεδο;
Ο δυτικός πολιτισμός έχει κι αυτός τα προβλήματα, τις αντιφάσεις του και τα ιστορικά του υπολείμματα. Αλλά η αίγλη του δεν μπορεί να αμφισβητηθεί. Μία από τις συνιστώσες αυτής της αίγλης είναι οι δημοκρατικοί θεσμοί οι οποίοι λείπουν από τις μουσουλμανικές χώρες – πράγμα που αφορά τη Δύση μόνον όταν η άρνηση των δημοκρατικών θεσμών ακολουθεί τις μεταναστευτικές κοινότητες στις μετακινήσεις τους. Με λίγα λόγια, οι Αφγανοί πρέπει να μπορούν να επιβάλουν τη θεοκρατία τους στο αφγανικό έδαφος αλλά, σε καμία περίπτωση, δεν μπορούν να την επιβάλουν, ακόμα και σε μικρογραφία, στο δυτικό έδαφος.
Οι φωτισμένοι μουσουλμάνοι και οι εκκοσμικευμένοι Άραβες, Ασιάτες ή Αφρικανοί αναγνωρίζουν τη σκοτεινή πλευρά της ιστορίας του Ισλάμ περίπου όπως οι φωτισμένοι χριστιανοί και εκκοσμικευμένοι δυτικοί αναγνωρίζουν τη σκοτεινή πλευρά της ιστορίας του χριστιανισμού. Αλλά δεν συνιστούν την κυρίαρχη τάση: η κυρίαρχη τάση είναι ο αραβικός εθνικισμός και ο φονταμενταλισμός σε ποικίλους βαθμούς. Και το αποτέλεσμα είναι η επιθυμία και η πρακτική του εξισλαμισμού, την οποία δεν πρέπει να αγνοούμε μέσα στην ατμόσφαιρα των καλών αισθημάτων και της συμφιλίωσης. Η συμφιλίωση είναι δύσκολη: ο δυτικός πολιτισμός επικεντρώνεται στον ορθολογισμό, στον εμπειρισμό και στους κοσμικούς θεσμούς· το Ισλάμ προτείνει μια κοσμοαντίληψη που υπενθυμίζει στους δυτικούς τον ευρωπαϊκό μεσαίωνα. Σημειώνω εδώ ότι, αντιθέτως με όσα πιστεύουν οι μουσουλμάνοι, η ιδέα του εθνικού κράτους την οποία καλλιεργούν, είναι δυτικής εμπνεύσεως: το εθνικό κράτος δεν συμβαδίζει με την ισλαμική παράδοση η οποία προϋποθέτει την ομαδοποίηση των λαών κάτω από τον νόμο του Μωάμεθ.
Η κοινοτιστική αντιμετώπιση των μειονοτήτων οδηγεί σε κοινωνική κατάτμηση. Για μια ακόμα φορά θα επαναλάβω τη ριζική διαφορά ανάμεσα στον πλουραλισμό –την ύπαρξη μειονοτήτων που σέβονται την ίδια νομοθεσία και συνάπτουν αφομοιωτικές σχέσεις μεταξύ τους– και την πολυπολιτισμικότητα η οποία σφραγίζει τις κοινότητες απομονώνοντάς τες από τον κύριο κορμό της κοινωνίας και υπογραμμίζοντας τις διαφορές τους από αυτόν. Η δημιουργία τζαμιών θέτει συγκεκριμένα και σύνθετα ερωτήματα στρατηγικής: Επιθυμούμε την ένταξη ή/και αφομοίωση των μουσουλμάνων; Ποια μουσουλμανική τάση παίρνει την πρωτοβουλία δημιουργίας τζαμιών; Ποιο θα είναι το πολεοδομικό και λειτουργικό τους μοντέλο;
Στις δυτικές δημοκρατίες τίποτα δεν θα έπρεπε να θεωρείται μοιραίο: οι εξελίξεις –πολιτικές, πολιτισμικές, περιβαλλοντικές– μπορούν και οφείλουν να ελέγχονται από τους θεσμούς. Η εμπειρία των ανεπτυγμένων χωρών είναι ήδη αρκετά πλούσια ώστε να εξαχθούν ορισμένα συμπεράσματα: για παράδειγμα, η Γαλλία, ως φοβική και ενοχική έναντι των πρώην αποικιοκρατούμενων, διέπραξε και συνεχίζει να διαπράττει χονδροειδές λάθος επιλέγοντας την πολυπολιτισμικότητα έναντι του πλουραλισμού. Οι μουσουλμανικές κοινότητες, αντί να ενταχθούν, περικλείονται όλο και περισσότερο απαιτώντας όλο και ισχυρότερη παρουσία: περισσότερα τζαμιά, περισσότερα θρησκευτικά σχολεία, περισσότερα καταστήματα τροφίμων χαλάλ, περισσότερες θετικές διακρίσεις στην εκπαίδευση, στην εργασία και στα μέσα ενημέρωσης. Και βεβαίως, το Ισλάμ δεν είναι μια ενδυματολογική και διατροφική επιλογή· ούτε μια μορφή εξωτισμού· είναι μια θρησκεία που επηρεάζει βαθιά την πολιτική συμπεριφορά του ανθρώπου εμποδίζοντάς τον να συμμετέχει στην κοινωνία των πολιτών.
11°
