Αναλώσιμες επιλογές

Σταματάς στο καφέ, παρκάρεις με αλάρμ, κατεβαίνεις. Επιστρέφεις με κρύο καφέ, καλαμάκι σε ατομική συσκευασία, ένα μπουκαλάκι νερό, μερικές χαρτοπετσέτες που σου έβαλαν μαζί – κι όλα αυτά σε πλαστική σακούλα. Σε μια ώρα το πολύ ο καφές τελειώνει και τα απομεινάρια της γρήγορης απόλαυσης −καλαμάκι, η θήκη του, το ποτήρι, το καπάκι του, ο αναδευτήρας για τη ζάχαρη και η σακούλα− τελειώνουν άδοξα τη ζωή τους, στην καλύτερη περίπτωση σε έναν κάδο απορριμμάτων. Σε μια ώρα σκάρτη παρήγαγες 6-7 τεμάχια σκουπιδιών για έναν καφέ.

Από αυτά, το μπουκάλι του νερού και το καπάκι του μπορεί να βρεθούν στον κάδο της ανακύκλωσης, αν το επιλέξεις και το φροντίσεις. Τα υπόλοιπα όχι. Το ποτήρι σου θα αθροιστεί στα ένα εκατομμύριο πλαστικά ποτήρια που υπολογίζεται πως χρησιμοποιούνται –και πετιούνται− στη χώρα μας κάθε μέρα, καθώς δεν είναι, έτσι κι αλλιώς, υλικό για ανακύκλωση – όπως δεν είναι το καλαμάκι. Θα πολτοποιηθεί στη χωματερή, θα βρεθεί σε ένα ποτάμι ή ίσως στη θάλασσα, θα γλιστρήσει έξω από τον κάδο στο οδόστρωμα. Εσύ θα έχεις πιει, απλώς, τον καφέ σου.

Έπειτα πηγαίνεις στο σούπερ μάρκετ και στο φαρμακείο, ετοιμάζεις το φαγητό των παιδιών για το σχολείο κι ένα δικό σου σνακ για τη δουλειά. Κάτι για το ταξίδι ή ένα κέρασμα για τους φίλους. Σε όλα αυτά, διαλέγεις υλικά της μίας φοράς – καθαρά, ελαφριά και εύκολα. Το μετά δεν σε νοιάζει. Ο κύκλος σου –ο κύκλος μας– τελειώνει εκεί. Άσε που κάπως έτσι μεγαλώσαμε.

Όμως ο κόσμος δεν ήταν πάντοτε έτσι. Δεν είχε πάντοτε τόση ευκολία στις μικρές, καθημερινές κινήσεις – ούτε τέτοιο αποτύπωμα, αντίστοιχα. Παλιότερα είχες το σκεύος σου για το κολατσιό και το παγούρι σου. Γέμιζες, κατανάλωνες, έπλενες και πάλι από την αρχή. Κι αυτό συνέβαινε για χρόνια.

Τα πράγματα άλλαξαν στη δεκαετία του ’50. Το πλαστικό είχε ήδη μπει για τα καλά στη ζωή του δυτικού ανθρώπου από τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, αλλά μετά τον πόλεμο τα συνθετικά υλικά εκτοξεύτηκαν σε δημοφιλία. Ήταν φθηνότερα, ελαφρύτερα και βολικά – και η στροφή σε αυτά ήταν θέμα χρόνου.

Τον Αύγουστο του 1955 το ιστορικό αμερικάνικο περιοδικό LIFE κυκλοφόρησε με ένα ασυνήθιστο εξώφυλλο και με τον τίτλο «Throwaway Living». Ένα ζευγάρι εικονιζόταν σε μαύρο φόντο, ανάμεσα σε ένα σωρό είδη οικιακής χρήσης που «πετούσαν» πάνω τους. Στο εσωτερικό του περιοδικού, το σχετικό άρθρο μιλούσε με θαυμασμό για τα νέα προϊόντα μίας χρήσης, λέγοντας πως κάνουν εύκολη τη ζωή της νοικοκυράς, χαρίζοντάς της χρόνο που θα δαπανούσε για να πλύνει πιάτα, μαχαιροπίρουνα, σταχτοδοχεία και πάνες. Σαράντα ώρες υπολογιζόταν ο χρόνος που θα χρειαζόταν η νοικοκυρά να πλύνει όλα τα εικονιζόμενα προϊόντα – και ποιος ο λόγος να πλένει, αν μπορούσε να τα πετάξει;

Κάπως έτσι, για την ευκολία της στιγμής, ξεκίνησε η κατανάλωση μίας χρήσης − και με τον καιρό επεκτάθηκε σε όλα. Οι φτηνές αγορές έγιναν καθεστώς. Μάθαμε να αγοράζουμε φτηνά, συχνά για μία φορά – και να πετάμε ό,τι έπαυε να είναι στη μόδα ή να μας αρέσει. Ξεχάσαμε την αξία των υλικών – του καλού υφάσματος, του ωραίου ξύλου, του αληθινού δέρματος. Συνηθίσαμε τις απομιμήσεις στο στιλ, τα κακοραμμένα ρούχα του κιλού, τα έπιπλα από απομίμηση ξύλου. Συνηθίσαμε τα τυποποιημένα σάντουιτς ερμητικά κλεισμένα σε πλαστικό, τις έτοιμες, πλυμένες σαλάτες, το σέικερ με μια μετρημένη δόση καφέ που το πετάς αμέσως μετά, τα φρούτα σε δίσκο από φελιζόλ με σκέπασμα σελοφάν, τα ξυραφάκια μίας χρήσης. Το «μίας χρήσης» έγινε τρόπος αγοράς και κατανάλωσης και, έπειτα, τρόπος ζωής και σκέψης. Μια σταθερή συνήθεια που δεν έμοιαζε να επηρεάζεται από τίποτα.

Χρειάστηκαν μερικές δεκαετίες για να αρχίσει η αμφισβήτηση αυτού του τρόπου κατανάλωσης και να ακουστούν οι πρώτες λέξεις αντίστασης. Περιορισμένες σε αριθμό, με αναφορά σε ανθρώπους που κρίθηκαν είτε «πολύ ευαίσθητοι», είτε διορατικοί πρωτοπόροι, ανάλογα με την ανάγνωση, οι φωνές αυτές έσπειραν τον σπόρο μιας αμφισβήτησης που δεν είχε ως αφετηρία πολιτικές ιδεολογίες ή οικονομικές πεποιθήσεις κατά του καπιταλισμού, αλλά την ανάγκη επαναδιατύπωσης μιας νέας σχέσης με το φυσικό περιβάλλον.

Χρειάστηκαν αρκετά χρόνια, χιλιάδες τόνοι απορριμμάτων, σοκαριστικές φωτογραφίες και επιστημονικές αναφορές για να κατανοηθεί η επιβάρυνση της φύσης από την κουλτούρα της μίας χρήσης. Σήμερα, το νέο ευρωπαϊκό νομικό πλαίσιο που αφορά στα πλαστικά μίας χρήσης ετοιμάζεται να ρυθμίσει ένα σημαντικό σκέλος αυτής της επιβάρυνσης, περιορίζοντας τη «στρόφιγγα» που επιβαρύνει με νέα ευτελή απορρίμματα τις ακτές, τις θάλασσες, τα ποτάμια και τις πόλεις μας. Είναι αναμφισβήτητα μια καλή αρχή, η οποία θα φέρει αποτελέσματα μετά την έναρξη της εφαρμογής της τον Ιούλιο του 2021.

Όμως το νομοθετικό πλαίσιο, αναγκαίο καθώς είναι, δεν είναι αρκετό. Η αλλαγή στη σχέση με το περιβάλλον και η συμμετοχή σε αυτήν δεν είναι κάτι που μπορεί να προκύψει μόνο διά νόμου. Χρειάζεται την επιλογή από μέρους μας. Επιλογή στις καθημερινές μας συνήθειες, άσκηση των δικαιωμάτων που έχουμε ως υπεύθυνοι πολίτες –όπως η πίεση προς τις επιχειρήσεις για να αλλάξουν και ο έλεγχος των οργανισμών που σχετίζονται με την αποκομιδή και ανακύκλωση των απορριμμάτων–, συμμετοχή σε δράσεις που σχετίζονται με τη γνώση και την ευαισθητοποίηση και, βέβαια, το δικό μας καλό παράδειγμα σε έναν κόσμο που μόνον έτσι πείθεται και μαθαίνει.

Ο περιορισμός των «αναλώσιμων» επιλογών δεν αφορά μόνο στα πλαστικά μίας χρήσης και την κατανάλωση του καφέ. Αφορά κάτι βαθύτερο. Μια νέα σχέση με τον κόσμο αλλά και με εμάς τους ίδιους. Αρχίζοντας από μικρές αποφάσεις –τη δική μας τσάντα για τα ψώνια, το δικό μας ποτήρι, την προτίμηση στο νερό της βρύσης όποτε αυτό είναι δυνατόν– και συνεχίζοντας με τη μόδα, το ντιζάιν και τις μεγάλες αγορές, μπορούμε να ζήσουμε με λιγότερες αποφάσεις της στιγμής, περισσότερο βάθος στις επιλογές μας και νέα κριτήρια για όσα μας συνιστούν. Ο κόσμος γύρω μας περνά από την εποχή που ήταν «ντροπή» να πηγαίνεις για ψώνια με την τσάντα σου και να φοράς δύο φορές το ίδιο ρούχο σε αυτήν που το να καταναλώνεις άκριτα, χωρίς σκέψη για το αποτύπωμα κάθε σου πράξης, είναι ενδεικτικό μιας ελαφρότητας που δεν περιλαμβάνει τους άλλους και την παρακαταθήκη μας στον κόσμο. Δεν είναι μια νέα «μόδα». Είναι η υπόμνηση του τρόπου με τον οποίο ο κόσμος κινήθηκε για αιώνες ολόκληρους. Και η σύνδεσή μας με αυτόν, ξεκινώντας από τα απλά.