Η εξορία της τέχνης από τον κόσμο της χρησιμότητας

Με πρόσφατη ανακοίνωση του Υπουργείου Παιδείας έγινε γνωστό στους πολίτες αυτής της χώρας ότι καταργείται η διδασκαλία των καλλιτεχνικών μαθημάτων στο Λύκειο. Και η αιτιολογία που δόθηκε για αυτή την απόφαση ήταν η χαμηλή συμμετοχή των μαθητών και η μεγάλη σποραδικότητα της διδασκαλίας. Δεν μπορεί όμως τελικά η «πελατειακή» αντίληψη να είναι το σοβαρότερο κριτήριο λήψης αποφάσεων που αφορούν την δημόσια παιδεία. Ιδιαίτερα σε ένα μονοδιάστατο και διαχρονικά προσανατολισμένο στις πανελλήνιες εξετάσεις εκπαιδευτικό σύστημα. Και βέβαια η περικοπή ωρών εκπαίδευσης είναι για το κράτος ωφέλιμη, σημαίνει περικοπή χρημάτων, λιγότερα έξοδα του κράτους, λιγότερα έξοδα μισθοδοσίας, λιγότεροι εκπαιδευτικοί στον δημόσιο τομέα. Αυτό είναι το ζητούμενο και το επιθυμητό (διαχρονικά) από την πλευρά όλων των κυβερνήσεων. Μην σκεφτείτε ότι υπήρξε ποτέ στη σύγχρονη ιστορία μας αξιοσημείωτο νοιάξιμο των κρατικών λειτουργών για τη μόρφωση των παιδιών, για την τέχνη, για τον βαθμό ευτυχίας του Έλληνα πολίτη στη ζωή του. Τα κίνητρα παντού και πάντα υπήρξαν κυρίως οικονομικά. Άλλωστε το ελληνικό κράτος, δυστυχώς ακόμη, δεν έχει καταφέρει να μετεξελιχθεί σε σύγχρονο ευρωπαϊκό κράτος το οποίο να υπηρετεί τον πολίτη. Διατηρεί τις βαθιές ανατολικές Οθωμανικές του ρίζες σε μια βέβαια υβριδική μετά-Οθωμανική εκδοχή με ευρωπαϊκές προσμίξεις. Έχουν γίνει όμως, σποραδικά, κάποιες φιλότιμες προσπάθειες θετικής αλλαγής του κράτους από ελαχίστους μη-λαϊκιστές ηγέτες που είδε ο τόπος μας στη νεότερη ιστορία του. Για δύο πράγματα είχε κυρίως ενδιαφέρον η Οθωμανική αυτοκρατορία όσον αφορούσε τους υπηκόους της Ρωμιούς: να πληρώνουν τους φόρους τους και να μην επαναστατούν εναντίον της εξουσίας. Πάνω σε αυτά τα δύο πατάει ακόμη (ως αντίληψη εξουσίας) και το σύγχρονο ελλαδικό κρατίδιο.

Όμως η τρέχουσα αντίληψη του Υπουργείου Παιδείας για τα καλλιτεχνικά μαθήματα εκφράζει (δυστυχώς) και αντανακλά τη γενικότερη κατάντια της εποχής που ζούμε. Όλες σχεδόν οι πνευματικές  (μη οικονομικές) αξίες έχουν καταβαραθρωθεί μέσα σε ένα κάδο απορριμμάτων, πετιέται μέσα στον κάδο ή σώζεται κάθε (κρινόμενη) αξία με βάση τα κριτήρια του marketing. Αν δεν φέρνεις πελάτες δεν είσαι αξία πλέον. Φέρνεις πελατεία είσαι καλός, είσαι μια χαρά. Δεν φέρνεις πελάτες πετάγεσαι στα σκουπίδια. Τα ίδια χάλια παρουσιάζονται και στον κόσμο της  επιστήμης σήμερα. Ιδιαίτερα μάλιστα στην ιατρική και το χώρο της υγείας κρίνεται κάνεις αποκλειστικά πλέον με κριτήρια marketing. Οι διοικητές νοσοκομείων και τα «μανατζεράκια» του χώρου της υγείας αξιολογούν τα πάντα με αυστηρά οικονομικούς όρους. Ο καλός γιατρός για παράδειγμα δεν κρίνεται σήμερα με βάση το ήθος και το καθαρό επιστημονικό του έργο ούτε με βάση τις αξιολογήσεις των ασθενών του. Αυτά όλα έρχονται πολύ πίσω στην αξιολόγηση ενός γιατρού σε σχέση με την απάντηση στο κύριο ερώτημα: Φέρνει πελατεία ο «επιστήμων» μαζί με τα αντίστοιχα ευρώ της ευτυχίας; Αν όχι, τότε τι να κάνω σήμερα τον «μύστη της επιστήμης» άνευ υλικής χρησιμότητας, άνευ συνοδεία των οβολών; 

Το αξιακό μας σύστημα καθορίζουν πλέον τα μανατζεράκια (managers) που παρακολουθούν ανελλιπώς τα big data και τους ισολογισμούς (έσοδα-έξοδα) στο laptop του γραφείου τους. Τίποτε άλλο δεν τους ενδιαφέρει από τα big data. Και κρίνουν τι φέρνει πελατεία, τι φέρνει κόσμο στην αγορά, αν ελκύεται από την προσφορά ο μέσος μετριότατου επιπέδου καταναλωτής. Διότι ο μέσος απαίδευτος (παγκόσμιος) άνθρωπος της εποχής είναι το αξιακό κριτήριο πλέον, αυτός είναι ο ιδανικός καταναλωτής. Είναι αυτονόητο ότι ο μορφωμένος, ο πλανισμένος, ο σκεπτόμενος νους είναι προβληματισμένος καταναλωτής και ως εκ τούτου κακός (δύσκολα καθοδηγούμενος) πελάτης. Και η παιδεία και η τέχνη αντιμετωπίζονται πλέον με βάση τις αρχές του marketing. Και οι γλώσσες θα καταργηθούν τελικά ως άχρηστες, και όλες οι λέξεις θα αφαιρεθούν ίσως μελλοντικά από το λεξιλόγιο μας με πιθανή εξαίρεση τις εξής δύο λέξεις: Πουλάω και Αγοράζω.

Εξαιρετικά πολύτιμα είναι τα σχόλια του ιταλού ανθρωπιστή, φιλοσόφου και καθηγητή λογοτεχνίας Nuccio Ordine στο βιβλίο του με τίτλο: Η χρησιμότητα των αχρήστων γνώσεων (*). Ο Nuccio Ordine θεωρεί ότι τα σχολεία και τα πανεπιστήμια δεν μπορούν να μεταβληθούν σε επιχειρήσεις, και οι φοιτητές δεν μπορούν να θεωρούνται πελάτες. Παρακολουθούμε μια επικίνδυνη μεταμόρφωση, η οποία αντικατοπτρίζεται εύγλωττα και στην επιλογή των λέξεων γράφει ο Ordine: Ξέρετε ποιες είναι οι πρώτες δύο λέξεις με τις οποίες έρχονται αμέσως σε επαφή οι φοιτητές που εγγράφονται στο πανεπιστήμιο; Είναι οι όροι «πίστωση» και «οφειλή»! Η γλώσσα δεν είναι ποτέ ουδέτερη: πρόκειται για δύο λέξεις που έχουμε δανειστεί από το χώρο της οικονομίας και οι οποίες κυριαρχούν πλέον σε κάθε πτυχή της ζωής μας.

Σε τι άραγε χρησιμεύει να διαβάσεις την Οδύσσεια ή ένα ποίημα της Σαπφούς σημειώνει ο Ordine; Σε τι άραγε χρησιμεύει να μελετήσεις λατινικά και αρχαία ελληνικά; Σε τι άραγε χρησιμεύει να ακούσεις Μότσαρτ, να επισκεφτείς τον Παρθενώνα, να δεις το ηλιοβασίλεμα από τον μαγευτικό ναό του Ποσειδώνα στο Σούνιο; Σε τι χρησιμεύει να θαυμάσεις έναν πίνακα του Βαν Γκονγκ; Σ’ αυτές τις παράλογες ερωτήσεις είχε ήδη απαντήσει ο Αριστοτέλης στο έργο του «Μετά τα Φυσικά». Σε όποιον τον ρωτούσε σε τι χρησιμεύει η φιλοσοφία απαντούσε ότι η φιλοσοφία δεν χρησιμεύει, διότι δεν κάνει εκδούλευση, διότι δεν είναι στην υπηρεσία κανενός, διότι είναι μια επιστήμη αυθύπαρκτη που διδάσκει το δρόμο προς την Ελευθερία.

Το να συγκρίνουμε τα πολιτισμικά αγαθά με το πετρέλαιο ή να αξιολογούμε μια εικαστική έκθεση με βάση τον αριθμό εισιτηρίων που έκοψε σημαίνει ότι παραβλέπουμε αυτή καθεαυτή την αξία της ομορφιάς, την πολιτισμική λειτουργία που μπορεί να έχει η τέχνη στη διαμόρφωση της ταυτότητας και της πολιτισμικής ανάπτυξης ενός λαού. Η μουσική, η ζωγραφική, η λογοτεχνία, οι ανθρωπιστικές επιστήμες συνδέονται με την κοινωνία της ισότητας, της ελευθερίας της έκφρασης και τελικά με την ίδια την έννοια της δημοκρατίας. Οποιαδήποτε λοιπόν προσπάθεια κατάργησης της λειτουργίας της τέχνης και του πολιτισμού (ως μη χρήσιμης δραστηριότητας) μέσα στην κοινωνία αργά ή γρήγορα θα συνδεθεί με μια επικίνδυνη άνοδο κάθε μορφής απολυταρχίας.

Σκέφτηκα μια πρόταση του Nuccio Ordine κατά τη διάρκεια μιας διάλεξης του: τι αξία έχει να βλέπει ο άνθρωπος ένα μαγευτικό ηλιοβασίλεμα πχ στον Ναό του Ποσειδώνα στο Σούνιο ή στην Σαντορίνη; Ανακάλεσα μια μοναδική και αξέχαστη ανάμνηση μου πριν από αρκετά χρόνια. Ηλιοβασίλεμα στην Οία, Σαντορίνη, με θέα το ηφαίστειο. Μια ζεστή και υγρή μέρα με κόκκινα και χρυσαφιά χρώματα. Κρατάω στα χέρια μου μόνο ένα πλαστικό μπουκάλι με νερό. Οι αισθήσεις μου όλες είχαν παραδοθεί στη μεγαλοσύνη της απλότητας του τοπίου. Νοιώθω ένα τίποτα μπροστά στη δυναμική του ηφαιστείου που ευτυχώς σιωπά. Σκέφτομαι πόσα λίγα πράγματα έχει το ανθρώπινο είδος πραγματικά ανάγκη και πόσο αδύναμη και έτοιμη να παραδοθεί άνευ όρων είναι η ανθρώπινη τεχνολογία απέναντι στις επελαύνουσες φυσικές δυνάμεις. Όλες οι μικροπρεπείς λέξεις (βλ. χρεωκοπία, πιστωτές, πτώχευση, διεθνές νομισματικό ταμείο, οικονομική κρίση κλπ) που έχουν αναστατώσει την καθημερινότητα μας τα τελευταία χρόνια, μετατρέπονται σε ασήμαντες λεπτομέρειες μπροστά στη μοναδική αλήθεια του ηλιοβασιλέματος που συντελείται εκείνη τη στιγμή μπροστά μου.

Η κοινωνία της παγκοσμιοποίησης απειλεί σήμερα κάθε βαθμό ελευθερίας, απειλεί κυρίως την απαιτούμενη ανεμελιά για την κατανόηση της ιερότητας ενός ηλιοβασιλέματος στην Σαντορίνη. Σκέφτηκα ότι οι πολιτικές και οικονομικές εξουσίες συνήθως στερούνται αυτή την ανέμελη-χαροποιό ανιδιοτελή θέα του ηλιοβασιλέματος στη Σαντορίνη. Πασχίζουν οι πολιτικοί πραγματιστές να μετατρέψουν σήμερα τη μαγεία του ηλιοβασιλέματος σε κερδοσκοπικό χρηματιστηριακό αγαθό, ψάχνουν αδιάκοπα τις ιδανικές εξισώσεις μετατροπής της ομορφιάς σε χρήμα. Ακόμη και η ενατένιση ενός ηλιοβασιλέματος θα αποτελεί ποινικό αδίκημα στο μέλλον σε μια κοινωνία η οποία διώκει την τέχνη, την ομορφιά και κάθε μορφή απόλαυσης που αδυνατεί να μετατραπεί σε οικονομικό ισοδύναμο.

(*) Η χρησιμότητα των άχρηστων γνώσεων. Nuccio Ordine. Δίγλωσση έκδοση. Εκδόσεις Άγρα.