Οι επιπτώσεις ενός ναρκισσιστικού πολιτισμού

Τις τελευταίες δεκαετίες αναπτύχθηκε ο πολιτισμός του καταναλωτισμού, ο οποίος ευνοεί την ανάπτυξη του ναρκισσισμού και του εγωκεντρισμού, εις βάρος της αλληλεγγύης. Ο Εχερέρουνγκ υποστήριξε ότι στις σύγχρονες κοινωνίες αναπτύσσεται ένας νέος ατομισμός που προάγει την αυτονομία του ατόμου. Θα έλεγα ότι ο ναρκισσισμός μπορεί να θεωρηθεί ως μια ψυχική και συμπεριφορική άμυνα του ατόμου να προσαρμοστεί στις απειλές του σύγχρονου κόσμου και να φτάσει σε μια αυτάρκεια.

Οι κοινωνιολόγοι συχνά παραλείπουν να διερευνήσουν την σχέση μεταξύ του εαυτού και του σώματος, όμως η ιστορία του Νάρκισσου αφορά στη λατρεία της εμφάνισης του. Η κουλτούρα του σώματος, αν λάβουμε υπόψη τη διατροφή, την γυμναστική, την ένδυση, την εμφάνιση του προσώπου και άλλους παράγοντες που αφορούν το σώμα, συνιστά κοινή ιδιότητα στον σύγχρονο κοινωνικό βίο.

Όμως ο ναρκισσισμός δεν είναι πάντα «κακός». Το αντίθετο μάλιστα. Αποτελεί το ψυχικό «μπετόν» που διατηρεί την ενότητα του Εγώ. Μπορεί να μετατραπεί σε συμφορά, εάν το Εγώ κατά την ανάπτυξη του διαταραχτεί από πρώιμους τραυματισμούς. Ιδιαίτερα σε μια μορφή παθολογικής ναρκισσιστικής διαταραχής, τον ναρκισσισμό θανάτου, επικρατεί το ένστικτο της καταστροφικότητας και οδηγεί σε έναν ψυχικό θάνατο. Ευνοεί το κενό, το άδειο, την απόσυρση, την ψυχική αναισθησία, την αυτοϋποτίμηση, την περιφρόνηση προς τον κόσμο, τελικά την ανυπαρξία.

Οι ναρκισσιστικές παθολογίες προοδευτικά φαίνεται να αυξήθηκαν μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, σε συνάρτηση με την συρρίκνωση της δημόσιας ζωής. Οι πόλεις κατέστησαν μάλλον εργασιακοί χώροι και δίκτυα κυκλοφορίας, παρά χώροι συνάντησης και ανταλλαγών μεταξύ των ατόμων και των ομάδων. Το άτομο νιώθει «λίγο» σε σχέση με τις υποχρεώσεις και τα καθήκοντα του.

Αυτό που έχασε στο δημόσιο χώρο, του προκαλεί μια ναρκισσιστική αιμορραγία και τον περιθωριοποιεί. Για να την αντιμετωπίσει οριοθετηθείτσι από τον έξω κόσμο. Όμως, καθώς αποσύρεται στον εαυτό του ή ταυτότητα του γίνεται θολή και ακαθόριστη. Οι ψυχίατροι θα διαγνώσουν «διαταραχή ναρκισσιστικού χαρακτήρα». 

Ο παθολογικός ναρκισσισμός λειτουργεί αμυντικά έναντι της παιδικής οργής που είχε το άτομο, γιατί αισθανόταν αδύναμο απέναντι στους γονείς, στους μεγάλους, γι’ αυτό αναπτύσσει και φαντασιώσεις ενός μεγαλειώδους και πανίσχυρου εαυτού.

Ενδεικτικά κάποιος επιστήμων και πολιτικός είχε πει ότι αυτός δεν θα έκανε ποτέ τη δουλειά του Σίσυφου... Λες και είχε εναλλακτική, λες και ήταν πάνω από τους θεούς, που επέβαλαν την τιμωρία του βράχου στον πονηρό Σίσυφο. Ο ναρκισσιστής αδυνατεί να μπει στην θέση του άλλου, να χαρεί ή να πονέσει μαζί του. Αδυνατεί να δεσμευτεί στις σχέσεις του με τους άλλους. Αναζητεί να τροφοδοτείται διαρκώς από την αποδοχή και τον θαυμασμό των άλλων. Διαφορετικά μαραζώνει. 

Ο παθολογικός ναρκισσισμός στην οξεία του μορφή εκδηλώνεται έντονα στην καθημερινότητα μας. Ο ναρκισσιστής ενσωματώνει μεγαλιώδη πρόσωπα ως άμυνα εναντίον του άγχους και της ενοχής. Ο ναρκισσιστής στερείται ενός εσωτερικού πλαισίου, μιας ηθικής συνείδησης, της οιδιπόδειας ενοχής και κατακλύζεται από αισθήματα κενού, από χαμηλή αυτοεκτίμηση. Καταστάσεις που ενδέχεται να τον οδηγήσουν σε μια χαοτική και παρορμητική συμπεριφορά. Αντισταθμιστικά αναζητεί τον θαυμασμό του άλλου, αντιστεκόμενος στην οικειότητα.

Λειτουργία του παθολογικού ναρκισσισμού

Ο ναρκισσιστής αναζητά την απόλαυση μόνο για τον εαυτό του αδιαφορώντας για τους άλλους. Έτσι ξεφτίζουν οι προσωπικές του σχέσεις. Το σώμα του το αντιλαμβάνεται ως εργαλείο αισθησιακής απόλαυσης, παρά ως μέσο σύνδεσης της ηδονής με την επικοινωνία με τον άλλο. Αυτό το δικαιολογεί λέγοντας ότι νοιάζεται περισσότερο για την προσωπική του προβολή, παρά για τα καθήκοντα του ως πολίτη και την αλληλεγγύη. 

Ο καταναλωτικός καπιταλισμός ευνόησε την ανάπτυξη μιας κοσμικής, αστικής κουλτούρας στο πλαίσιο της οποίας υπογραμμίζεται η έννοια της προσωπικότητας. Αυτή διαφοροποιεί τους ανθρώπους συνδέοντας την εσωτερική ταυτότητα τους με την συμπεριφορά τους. «Είσαι ό,τι κάνεις», έλεγε ο Σαρτρ. Στην ανάπτυξη της προσωπικότητας και στη διαμόρφωση της ταυτότητας οι συγκινήσεις είναι πιο σημαντικές από τον ορθολογικό έλεγχο της δράσης. Άτομα και ομάδες, μέσω των συγκινήσεων, μπορούν εύκολα να χειραγωγηθούν.

Ενώ πολλοί κίνδυνοι απειλούν τον πλανήτη και την ανθρωπότητα, τα περισσότερα άτομα εστιάζουν στις δραστηριότητές τους σε «ιδιωτικές στρατηγικές επιβίωσης», διαψεύδοντας την πραγματικότητα. Οι άνθρωποι, ανήμποροι να ελέγξουν το περιβάλλον τους, ανησυχούν για τη σωματική και την ψυχολογική τους κατάσταση. Απογοητευμένοι, απομονωμένοι από τους άλλους οδηγούνται σε ναρκισσιστική αναδίπλωση. Τότε το άτομο χάνει την ιστορική του συνέχεια μια και έχει απωλέσει την αίσθηση ότι είναι ένας κρίκος σε μια αλυσίδα γενεών. 

Ο ναρκισσιστής πλήττει και πλήττεται διαρκώς και για να ζωντανέψει επιδιώκει μια άμεση οικειότητα, μια συγκινησιακή αφύπνιση χωρίς δεσμεύσεις ή εξαρτήσεις. Η ιδέα να δημιουργηθεί ένα μεγάλο «ψαγμένο» κοινό έχει εκλείψει απέναντι στον καταναλωτισμό, ο οποίος επέβαλε την κοινωνία του φαίνεσθαι. Η κατανάλωση σχετίζεται με την αλλοτρίωση στην σύγχρονη κοινωνική ζωή: υπόσχεται αυτό που επιθυμεί ο ναρκισσισμός - ελκυστικότητα, ομορφιά, δημοτικότητα - μέσω της κατανάλωσης «καλών» προϊόντων και υπηρεσιών. Έτσι, όλοι ζούμε σαν να περιβαλλόμασται από καθρέφτες. Σε αυτούς μοιάζει να αναζητούμε την εμφάνιση ενός ακηλίδωτου εαυτού.

Στο επίπεδο των προσωπικών σχέσεων του ναρκισσιστή, η αναζήτηση μιας ανακουφιστικής οικειότητας βραχυκυκλώνεται από την έλλειψη ενδιαφέροντος για τον άλλο. Οι ναρκισσιστές απαιτούν από τις σχέσεις τους με τους άλλους να ικανοποιήσουν τις επιθυμίες τους και να έχουν μια σταθερή ασφάλεια. Οι ίδιοι όμως αδυνατούν να προσφέρουν στους άλλους. Η κατίσχυση του ναρκισσισμού στον σύγχρονο δυτικό πολιτισμό έχει αποδοθεί στην παρακμή της οικογένειας. Η παλιά «οικογενειακή αυθεντία» αντικαταστάθηκε από ένα «νέο πατερναλισμό» εμπειρογνωμόνων κάθε τύπου, που ανταποκρίνονται στις ανάγκες του πληθυσμού. Αυτές οι ανάγκες δεν βιώνονται πραγματικά από το άτομο, αλλά εφευρέθηκαν από εκείνους που ισχυρίζονται ότι τις ικανοποιούν. Η εξάρτηση από την τεχνογνωσία έγινε τρόπος ζωής. Αν απουσιάζει η ηθική, η τεχνολογία και οι εφαρμογές ενδέχεται να αλλοτριώσουν ή να τροποποιήσουν την ζωή του ατόμου, ευνοώντας την ναρκισσιστική αναζήτηση της τελειότητας ή και της αθανασίας.

Ο ρόλος του ψυχαναλυτή

Για τον Λας (1979), η θεραπευτική συνάντηση συχνά συμβάλλει στο να ενισχυθούν τα συμπτώματα του ναρκισσιστή, παρά να ανακουφιστούν. Κι αυτό επειδή στη θεραπεία, το άτομο ενθαρρύνεται να γίνει το κέντρο του προβληματισμού και της έγνοιας. Αυτή η δήλωση είναι σωστή εάν στην θεραπεία δεν εργαζόμαστε πάνω στα πρώιμα τραύματα. 

Απέναντι στα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο πλανήτης – κλιματική αλλαγή, οικολογικοί κίνδυνοι, προβλήματα υγείας – ο πολιτισμός διαμορφώνεται σε ένα «πολιτισμό επιβίωσης», γεγονός που αναδεικνύει τον τραυματικό χαρακτήρα της σύγχρονης ζωής. Απέναντι στις απειλητικές καταστάσεις, το άτομο κινητοποιεί τα ένστικτα της αυτοσυντήρησης και όχι τον έρωτα και την αγάπη. 

Δημιουργείται έτσι στο άτομο μια απάθεια, μια εκούσια λήθη προς το παρελθόν, μια παραίτηση σε σχέση με το μέλλον και την θέληση να ζήσει την κάθε μέρα ξεχωριστά. Μια τέτοια προοπτική έχει γίνει χαρακτηριστική της συνηθισμένης ζωής μας. Τα τραύματα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη γιατί οι επιπτώσεις τους δρουν αρνητικά πάνω στις ιδέες και τα συναισθήματα. Πρόκειται για συνθήκες που ευνοούν την εγκατάσταση της μηχανιστικής ζωής.

Ο ναρκισσισμός λοιπόν θα πρέπει να θεωρηθεί ως μια παθολογία του σώματος, του ψυχισμού, αλλά και της κοινωνικής υπόστασης του ανθρώπου. Η σύγχρονη οικονομική κοινωνική οργάνωση επιδιώκει εν μέρει να προωθήσει αυτόν τον τρόπο ζωής. Γνωρίζει όμως ότι τα άτομα με ναρκισσιστική παθολογία είναι αυτά που θα νοσήσουν ευκολότερα σωματικά και ψυχικά βιώνοντας ένα κενό μέσα στην κοινωνία. Μάλιστα οι επιπτώσεις σε αυτούς από την πρόσφατη πανδημία δεν είναι λίγες και τώρα αρχίζουν να φαίνονται.