Περί γερμανικής ευρωπαϊκής πολιτικής

Διαβάζω το βιβλίο του Στέφαν Κορνέλιους Angela Merkel, Die Kanzlerin und ihre Welt – μια βιογραφία της Άνγκελα Μέρκελ και μια περιγραφή «του κόσμου της» όπως τον βλέπει και όπως είναι. Πιστεύω ότι η κακοδιαχείριση της ευρωπαϊκής κρίσης εκ μέρους της κ. Μέρκελ οφείλεται σε δύο κύριους λόγους (καθώς και σε μια σειρά δευτερεύοντες): ο πρώτος είναι ότι η γενιά των Γερμανών που ένιωθε ένοχη για τους παγκοσμίους πολέμους δεν υπάρχει πια· εκδήμησε εις Κύριον. Έτσι, σήμερα, οι Γερμανοί δεν αντιλαμβάνονται ότι έχουν ηθικές και οικονομικές υποχρεώσεις έναντι της Ευρώπης. Ο δεύτερος λόγος είναι ότι οι σημερινοί Ευρωπαίοι ηγέτες δεν είναι εκείνοι που συνέλαβαν και προσπάθησαν να εφαρμόσουν την ευρωπαϊκή ιδέα· είναι αυτοί που απλώς την κληρονόμησαν.

O Χέλμουτ Κολ πίστευε ότι η ενωμένη Γερμανία είναι εφικτή μόνο σε μια ενωμένη Ευρώπη· κι ότι η «σκοτεινή ήπειρος», όπως χαρακτηρίζει την Ευρώπη ο Μαρκ Μαζάουερ, θα απέφευγε τον πόλεμο και τις φρικαλεότητες μόνο μέσω ενός σχεδίου κοινότητας. Η Άνγκελα Μέρκελ έχει απομακρυνθεί από αυτό το σχέδιο, το οποίο, όπως κάθε «σχέδιο», όπως καθετί που δεν συμβαίνει μόνο του, έχει μια πλευρά «τεχνητή». Πιστεύει ότι τα εθνικά κράτη πρέπει να απελευθερωθούν το καθένα χωριστά από την εξαθλίωση που τα απειλεί, δηλώνοντας ότι είναι υπεύθυνα (ένοχα) για τη δεινή κατάστασή τους. Έτσι, στην προεκλογική εκστρατεία του 2013, δεν έκανε λόγο για «περισσότερη Ευρώπη» όπως πολλοί από τους προκατόχους της, αλλά πρότεινε την επιστροφή αρμοδιοτήτων στα εθνικά κράτη – πράγμα που αντιστοιχεί σε «λιγότερη Ευρώπη». Δημιουργείται λοιπόν η εντύπωση ότι η κ. Μέρκελ δεν εμπιστεύεται την οργανωτική ικανότητα των ευρωπαϊκών θεσμών και ιδιαίτερα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής· αρκείται σε διμερείς προσεγγίσεις για εξεύρεση λύσεων, στις οποίες η Γερμανία δίνει τον ρυθμό χωρίς ωστόσο να αναλαμβάνει σοβαρές ευθύνες. Βρισκόμαστε μπροστά στην επιθυμία του Βερολίνου για μια «γερμανική Ευρώπη» όπου όλοι οι Ευρωπαίοι θα μιμούνται το γερμανικό ήθος και θα πασχίζουν για πλεονάσματα – μολονότι τα πλεονάσματα βρίσκονται σε διαλεκτική σχέση με τα ελλείμματα: δεν μπορούν να υπάρξουν πλεονάσματα για τους μεν χωρίς ελλείμματα για τους δε. (Απλή αριθμητική).

Πριν από λίγα χρόνια το εγχείρημα της ευρωπαϊκής ενοποίησης και του κοινού νομίσματος βρισκόταν στο ζενίθ της δημοτικότητάς του. Είχε επιτευχθεί η μακρύτερη περίοδος ειρήνης από τον 16ο αιώνα και είχε διαμορφωθεί μια γενιά η οποία, χάρη στην εύκολη διάβαση των συνόρων και στο ενιαίο νόμισμα, ζούσε αρμονικά και «πολυεθνικά» όπως καμιά άλλη στο παρελθόν. Οι ιστορικοί του μέλλοντος θα αναπολούν μια εποχή όπου στο 7% του παγκόσμιου πληθυσμού αναλογούσε το 32% του παγκοσμίου εμπορίου και το 50% των κοινωνικών παροχών. Ο Τζόζεφ Νάι, υφυπουργός Άμυνας επί Κλίντον και ειδήμων της smart power, παραδεχόταν ότι η πολιτική διεύρυνσης της ΕΕ ήταν παγκόσμιο παράδειγμα προς μίμηση – σε αντίθεση με το nation-building-disaster των ΗΠΑ στο Ιράκ και το Αφγανιστάν. Αλλά ο γνησίως μοντέρνος κόσμος τον οποίον υποσχόταν η ενωμένη Ευρώπη δεν πραγματοποιήθηκε: η κρίση προκάλεσε εθνική αναδίπλωση και η επανενωμένη Γερμανία επέστρεψε σε μια αναχρονιστική αντίληψη τόσο για την Ευρώπη, όσο και για τον εαυτό της.

Το μεγάλο προσόν της κ. Μέρκελ είναι το μεγαλύτερο ελάττωμά της: διαβάζει σωστά την κοινή γνώμη και αντιπροσωπεύει με ακρίβεια τις πεποιθήσεις της πλειοψηφίας. Επίσης είναι υπέρ της Ευρώπης υπό την έννοια ότι θέλει να διατηρήσει το ευρώ. Αλλά στερείται πολιτικού οράματος: είναι διαχειρίστρια, είναι λαϊκίστρια· διακρίνεται από επαρχιωτισμό, όχι από κοσμοπολιτισμό. Και διαπράττει μεγάλο λάθος με το να θέτει ως προτεραιότητα τη διάσωση του ευρώ: το ευρώ είναι μέσον, όχι σκοπός – ο σκοπός είναι η καλή λειτουργία της ΕΕ. Ως αποτέλεσμα της κρίσης του ευρώ, τα μέσα δεν φαίνονται να εξυπηρετούν τον σκοπό. Το ευρώ, που αποτελούσε ένα βήμα στον δρόμο για πληρέστερη πολιτική ένωση, έχει ήδη μετατρέψει την ΕΕ από εθελοντική ένωση ίσων κρατών σε σχέση οφειλετών-πιστωτών που δεν είναι ούτε εθελοντική, ούτε ισότιμη. Εξού και η άνοδος του ευρωσκεπτικισμού, η αναβίωση του αντιγερμανικού αισθήματος και οι ποικίλες εθνικιστικές ακρότητες.

Πριν από την επανένωση της Γερμανίας, όλα τα ευρωπαϊκά κράτη ήταν μειονότητες: κανένα δεν ήταν αρκετά ισχυρό ώστε να κυριαρχήσει στην ΕΕ. Αλλά η επανενωμένη Γερμανία είναι μεγάλη και ισχυρή. Δεν πρόκειται για κάποια συνωμοσία αλλά για τη φυσική συνέπεια της επανένωσης. Και εφόσον είναι μεγάλη και ισχυρή στο πλαίσιο της ΕΕ, θα μπορούσε να αντιμετωπίσει τις ανισότητες στην Ευρώπη όπως αντιμετωπίζει τις ανισότητες στο εσωτερικό της: για παράδειγμα, όπως αντιμετώπισε τις φτωχότερες περιοχές της Ανατολικής Γερμανίας μετά την επανένωση – τις χρηματοδότησε και βοήθησε στην ανάπτυξή τους χωρίς, εννοείται, καμιά τιμωρητική διάθεση. Η κ. Μέρκελ, που, όπως προανέφερα, λόγω ηλικίας, δεν αισθάνεται ένοχη για τους παγκοσμίους πολέμους και το Ολοκαύτωμα, ούτε συγκατελέγεται στους αρχιτέκτονες της ευρωπαϊκής ιδέας, δεν βλέπει την ΕΕ ως ζήτημα ειρήνης και πολέμου –δηλαδή ζωής και θανάτου– όπως την έβλεπαν οι προηγούμενοι Γερμανοί ηγέτες. Από αυτή τη διαφοροποίηση προκύπτει η απροθυμία της να προχωρήσει στην ευρωπαϊκή ολοκλήρωση μετατρέποντας το χρέος των κρατών σε ευρωομόλογα, τα οποία πιθανότατα θα απέτρεπαν την κρίση.

Η κ. Μέρκελ συντηρεί ορισμένους λαϊκούς μύθους που διχάζουν την Ευρώπη δίνοντας υπερβολική έμφαση στην παραδοσιακή αντιπαράθεση Βορρά-Νότου. Έχει ξεκαθαρίσει λοιπόν, επανειλημμένα, ότι η Γερμανία έχει δεσμευτεί στο ευρώ, αλλά ότι, παραλλήλως, δεν έχει καμιά όρεξη να ξοδεύει για να το συντηρεί· ότι είναι έτοιμη να κάνει το ελάχιστο και όχι το μέγιστο δυνατό για την επιβίωση του ενιαίου νομίσματος. Υπάρχει μια αντίφαση σ’ αυτή τη θέση: από τη μία πλευρά η δέσμευση στο ευρώ, από την άλλη η απόφαση να αναληφθούν οι λιγότερες δυνατές ευθύνες και οι κίνδυνοι που σχετίζονται με τη λειτουργία του ευρώ. Aυτή η εσωτερική αντίφαση βρίσκεται στη ρίζα της κρίσης του ευρώ: οι χώρες-πιστωτές, όπως η Γερμανία, παρέχουν την ελάχιστη δυνατή βοήθεια στις υπερχρεωμένες – και τη συνοδεύουν με επικρίσεις (πολλές από τις οποίες είναι απολύτως δικαιολογημένες πλην όμως δεν ωφελούν καθόλου από την άποψη της διπλωματίας). Οι υπερχρεωμένες χώρες έχουν λοιπόν καταδικαστεί σε υφεσιακή παγίδα χωρίς κανείς να παραδέχεται το λάθος της επιβληθείσας πολιτικής. Η «γερμανική» πολιτική –περικοπές του προϋπολογισμού σε περίοδο ανεπαρκούς ζήτησης που μειώνουν ακόμα περισσότερο τη ζήτηση– καταστρέφει εξάλλου το δίχτυ κοινωνικής προστασίας, για το οποίο η ΕΕ καμάρωνε στο παρελθόν. Κοντολογίς, η γερμανική ηγεσία πηγαίνει κόντρα στην προϋπόθεση της διαδικασίας προς την ευρωπαϊκή ενοποίηση που οικοδομήθηκε πάνω στη συνεργασία και όχι στην ηγεμονία.

Αυτό δημιουργεί ένα πολιτικό κι ένα οικονομικό πρόβλημα. Το πολιτικό πρόβλημα είναι ότι η ΕΕ, η οποία υποτίθεται πως ήταν μια εθελοντική ένωση ισότιμων κρατών, μετασχηματίστηκε σε θυελλώδη σχέση ανάμεσα σε δανειστές και οφειλέτες. Όταν οι οφειλέτες αδυνατούν να πληρώσουν, οι δανειστές υπαγορεύουν όρους και κανόνες που προκαλούν γενικευμένη δυσαρέσκεια μολονότι πολλοί από αυτούς είναι ορθολογικοί και απαραίτητοι. Ωστόσο, η υπαγόρευση όρων και κανόνων δίνει στους δανειστές πολύ μεγαλύτερη επιρροή στην πολιτική των οφειλετών από εκείνη που έχουν οι οφειλέτες στην πολιτική των δανειστών. Το οικονομικό πρόβλημα είναι ότι η Γερμανία, για να διατηρήσει σε χαμηλά επίπεδα την ευθύνη, άρα και τους κινδύνους που ενέχει αυτή η ευθύνη, αναγκάζει τις χώρες-οφειλέτες να ισοσκελίσουν τους προϋπολογισμούς τους: πρόκειται για λανθασμένη πολιτική σε περίοδο ανεπαρκούς ζήτησης όταν η οικονομία πρέπει να τονωθεί ακόμα περισσότερο. Νομίζω ότι η κ. Μέρκελ κάνει λάθος κι ότι, φυσικά, ξέρει ότι κάνει λάθος. Απλώς πιστεύει ότι το λάθος είναι δημοφιλές στη Γερμανία – πρόκειται, μεταξύ άλλων, για εκδήλωση πολιτικής οκνηρίας: αντί να πεισθούν οι Γερμανοί ότι η «περισσότερη Ευρώπη» είναι προς όφελός τους, η κ. Μέρκελ απλώς ακολουθεί την απλοϊκή λαϊκή λογική. Το πρόβλημα σήμερα είναι, μεταξύ άλλων, ότι μικροί ηγέτες, μικροί άνθρωποι με μικρά όνειρα, βρίσκονται αντιμέτωποι με μεγάλα προβλήματα που προέκυψαν από τις επιπλοκές μεγάλων οραμάτων.