Kεφάλαιο και Ιδεολογία: Μια νέα ιστορία του μέλλοντος;

Είναι 2014. Οι μνήμες είναι ακόμα νωπές από το σοκ της οικονομικής κρίσης του 2008, σε πολλές χώρες η κατάσταση είναι ακόμα ρευστή. Ένας γάλλος οικονομολόγος, άγνωστος μέχρι τότε στο ευρύ κοινό, έρχεται να παραδώσει στη δημοσιότητα ένα πολυσέλιδο βιβλίο σχετικά με τους μηχανισμούς της ανόδου των ανισοτήτων, που είχε τότε παρατηρηθεί σε παγκόσμιο επίπεδο.

Πολύ γρήγορα, ο Thomas Piketty βρέθηκε σε αυτήν την περίεργη θέση την οποία λίγοι έχουν κατακτήσει, αυτή του οικονομολόγου-rock star. To «Κεφάλαιο τον 21ο αιώνα» επαινέθηκε, επικρίθηκε, πούλησε χιλιάδες αντίτυπα, τον έκανε διάσημο και αμφιλεγόμενο. Το 2020 επέστρεψε με ένα δεύτερο βιβλίο: το βιβλίο «Capital and Ideology» (Κεφάλαιο και Ιδεολογία).

Καθεστώτα ανισότητας

Ο συγγραφέας καταπιάνεται με ένα διόλου ευκαταφρόνητο εγχείρημα, αυτό της ανάγνωσης της ιστορίας του κόσμου ως συνεχούς εναλλαγής καθεστώτων ανισότητας (inequality regimes). Για τον Piketty, κοινωνία ανισότητας είναι κάθε «σύνολο συλλογιστικών καθώς και θεσμικών διευθετήσεων με σκοπό την αιτιολόγηση και δόμηση των οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών ανισοτήτων μιας κοινωνίας».

Ως απάντηση σε αυτή την ατέρμονη εναλλαγή αδικίας, προσφέρει τη δική του οπτική για μία δίκαιη κοινωνία, η οποία βασίζεται στη δυνατότητα πρόσβασης όλων των μελών σε όσο το δυνατόν περισσότερες καταστάσεις που οδηγούν σε υψηλή ποιότητα ζωής, όπως η εκπαίδευση, η υγεία και το δικαίωμα στην εργασία.

Κεντρικό στοιχείο του βιβλίου είναι η μακρά ιστορική οπτική, μέσω της οποίας αναδεικνύεται ότι ο τρόπος που δικαιολογείται η οικονομική ανισότητα στις μέρες μας δεν διαφέρει ριζικά από τα επιχειρήματα που οι θρησκευτικές και στρατιωτικές ηγεσίες χρησιμοποιούσαν επί αιώνες. Επιχειρεί να δείξει ότι οι τριαδικές (ternary) κοινωνίες που ήταν χωρισμένες σε Κλήρο, Στρατιώτες/Ευγενείς και Εργατική τάξη δεν διαφέρουν και πολύ από τις μοντέρνες. Στόχος κάθε κοινωνίας είναι να διατηρήσει τη συνοχή της δικαιολογώντας την ανισότητα μεταξύ των μελών της μέσω ενός αφηγήματος.

Το αφήγημα αυτό αποτελείται από 2 κύρια μέρη - μία θεωρία για τα σύνορα και μία θεωρία για την ιδιοκτησία. Κάθε κοινωνία πρέπει να εξηγήσει ποιος ανήκει στην πολιτική της κοινότητα, ποια γεωγραφική περιοχή καλύπτεται, και πώς αυτή κυβερνάται. Από την άλλη πλευρά, η θεωρία περί της ιδιοκτησίας απαιτεί και αυτή σαφείς απαντήσεις. Επιτρέπεται, για παράδειγμα, κάποιος να κατέχει έναν άλλον άνθρωπο, όπως γινόταν, μεταξύ άλλων, στις αποικιοκρατικές κοινωνίες; Μάλλον όχι, πλέον. Μία από τις αρετές του βιβλίου αυτού είναι πως δείχνει πως η έννοια της ιδιοκτησίας καθορίζεται από την εκάστοτε κοινωνία και τους εκάστοτε νόμους και αντιλήψεις της. Είναι κάτι δυναμικό, και όχι σταθερό. Στις τριαδικές κοινωνίες, για παράδειγμα, συνοδευόταν και από δικαστικές αρμοδιότητες, κάτι που δεν ισχύει πλέον.

Η εμπειρία του 20ού αιώνα

Ο προηγούμενος αιώνας παρουσιάζεται από τον Piketty ως ένα πάνθεον φυσικών πειραμάτων οικονομίας και πολιτικής, τα οποία μπορούν να μελετηθούν για να βρεθεί η χρυσή τομή για τη δίκαιη κοινωνία του αιώνα μας. Η φορολογία, από αμελητέα πολυτέλεια πριν τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, γίνεται κεντρικό εργαλείο γύρω από το οποίο οικοδομείται το μεταπολεμικό status quo, όπου έχει διττό ρόλο - τόσο της εξυπηρέτησης των εξόδων του κράτους, όσο και της μείωσης των οικονομικών ανισοτήτων.

Η σοσιαλδημοκρατία παντρεύει τις δυνάμεις του καπιταλισμού με την κοινωνική ιδιοκτησία και παράγει υποσχόμενα αποτελέσματα. Τα συμμετοχικά μοντέλα εταιρικής διακυβέρνησης αποδεικνύονται δικαιότερα και εξίσου αποτελεσματικά των αγγλοσαξονικών αντιστοίχων τους. Από την άλλη πλευρά, τα μοντέλα κεντρικού σχεδιασμού παρουσιάζονται ως κατώτερα των περιστάσεων, κυρίως λόγω της περιστολής των ατομικών ελευθεριών οι οποίες τα συνόδευαν.

Με βάση τα παραπάνω σχήματα, ο Piketty προχωράει στην παραγωγή συμπερασμάτων για τον ρόλο του κεφαλαίου στον 21ο αιώνα.

Μανιφέστο για μία νέα ιστορία του μέλλοντος

Ο Piketty διαφέρει ριζικά από άλλους στοχαστές που επιθυμούν την αναδιάρθρωση του καπιταλισμού. Ο ρόλος του κεφαλαίου και της επιχειρηματικότητας στην οργάνωση της οικονομικής ζωής παραμένει αδιαπραγμάτευτος - με αντίβαρο όμως τη συμμετοχή εκπροσώπων των εργαζομένων στα διοικητικά συμβούλια των εταιρειών, δημευτική φορολογική πολιτική στα ανώτατα εισοδήματα, και κράτος μπαλαντέρ που θα κατανέμει δίκαια τα οφέλη από την οικονομική δραστηριότητα σε όλους τους κατοίκους, και ιδιαίτερα στους λιγότερο προνομιούχους.

Σε αυτό το πνεύμα, προτείνει κάθε νέος και νέα που κλείνει τα 25 του χρονιά να λαμβάνει από το κράτος κάτι σαν κληρονομιά, που θα αντιστοιχεί σε 60% της μέσης περιουσίας ενός ενήλικα στη χώρα του. Στις προηγμένες οικονομίες όπως οι ΗΠΑ και η Δυτική Ευρώπη, αυτό αντιστοιχεί περίπου σε 120.000 ευρώ.

Το αίνιγμα της ανισότητας λύνεται μέσω της παγκόσμιας συνεργασίας γύρω από τη διαφάνεια και τον συμμετοχικό σοσιαλισμό σε πλανητικό επίπεδο.  

Το βιβλίο δένεται υπέροχα γύρω από τη δεδομενοκεντρική κοινωνιολογία, της οποίας ο συγγραφέας είναι πρωτοπόρος, και της ικανότητάς του να εκθέτει με τρόπο απλό πολύπλοκες έννοιες. ‘Οπως και με το προηγούμενο μεγάλο βιβλίο του, δεν λείπουν οι λογοτεχνικές αναφορές, όπως αυτές στην Jane Austen και τον Honoré de Balzac. Εν πολλοίς διορθώνει το δυτικοκεντρισμό του προηγούμενου, εξετάζοντας την ιστορική εξέλιξη κοινωνιών από όλες τις άκρες του κόσμου.

Αν ο Piketty είναι ένοχος για κάτι, αυτό δεν είναι η προσωπική του μεγαλομανία, όπως συχνά γράφεται. Είναι μάλλον ένοχος για έλλειψη σαφών συμπερασμάτων.

Η συζήτηση για την ανισότητα αναζωπυρώθηκε έντονα μετά την κρίση του 2008, σε μεγάλο βαθμό χάρη στο θεωρητικό οπλοστάσιο που ο Piketty προσέφερε με το «Κεφάλαιο τον 21ο αιώνα». Το νέο του πόνημα ήρθε για να δώσει μία εναλλακτική ιστορία του μέλλοντος, αυτή της σχετικής ισότητας ως απάντηση στον εξισωτισμό: αυτή του πιο δίκαιου καπιταλισμού, που αντιλαμβάνεται την κοινωνική καταγωγή του πλούτου και την ανάγκη επιστροφής του στην κοινωνία. Αλλά όπως τονίζει και ο συγγραφέας, αυτή είναι μόνο μία από τις πιθανές τροπές στις οποίες μπορεί να οδηγηθεί η Ιστορία. Οι άλλες δεν είναι και τόσο ελπιδοφόρες.

*Ο Δημοσθένης Κόλλιας είναι φοιτητής Οικονομικών Επιστημών στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.