Η θεωρία του «πακέτου» και η άνοδος της ακροδεξιάς

Αν το καλοσκεφτούμε, ο δυτικός ευρωπαϊκός πολιτισμός που αγαπήσαμε, στηρίχτηκε -και ελπίζω να στηρίζεται- πάνω σε μια συναίνεση για 5 βασικά ζητήματα:

1) στην πολιτική, θέλουμε να είμαστε φιλελεύθεροι

2) στην οικονομία, ευνοούμε την ελεύθερη αγορά

3) σε θέματα πολιτισμικά, πιστεύουμε στην ανοχή

4) στην κουλτούρα, υποστηρίζουμε την ελεύθερη και ανοικτή τέχνη

5) στην γνώση, προωθούμε την ανάπτυξη της τεχνολογίας και της επιστήμης

Για τα σημεία 1, 4 και 5 υπάρχει μια πιο γενικευμένη συναίνεση ανάμεσα στους ευρωπαϊκούς πληθυσμούς.

Για το σημείο (1) και τον πολιτικό φιλελευθερισμό, οι πολίτες δεν έχουν βασικές αντιρρήσεις. Αν εξαιρέσουμε κάποιες – συχνά ψυχοπαθολογικές – περιπτώσεις, οι περισσότεροι θέλουν να επιλέγουν τους πολιτικούς τους εκπροσώπους, να διαβάζουν την εφημερίδα που αγαπούν (είτε αυτή είναι το Φως, είτε το πορτοκαλί ένθετο της Καθημερινής), να σερφάρουν στο facebook, στο twitter και στο google χωρίς να περιορίζονται από κανέναν Ερντογάν και από καμία κομμουνιστο-καπιταλιστική κινέζικη απολιθωμένη νομενκλατούρα.

Για το σημείο (4) και την τέχνη, υπάρχουν βέβαια κάποιες αντιρρήσεις κατά περίπτωση σε θεωρητικά ‘ακραίες’ μορφές σύγχρονης τέχνης, αλλά ειδικά όταν δεν προσβάλλονται τα θεία, οι περισσότεροι είναι αδιάφοροι. Ακόμα και τότε, λίγοι περνάνε στον δυναμικό ακτιβισμό. Η Χρυσή Αυγή μάζευε 10.000 κόσμο στην πορεία για τα Ίμια, αλλά μόνο 50 άτομα έξω από το Χυτήριο, που έκαναν παρέα στην Λούκα και σε άλλους όμοιούς της, σύνολο καμιά διακοσαριά ψυχές (και αυτές, σοβαρά διαταραγμένες).

Η γνώση και η τεχνολογία είναι επίσης έννοιες με ευρύτερη αποδοχή. Χίπιδες, λουδίτες και αναχωρητές πάντα υπάρχουν, αλλά οι περισσότεροι απολαμβάνουμε τα τεχνολογικά μας αγαθά, από τον ηλικιωμένο που θα κάνει χρήση της μαγνητικής τομογραφίας, ως τον πιτσιρικά που συνευρίσκεται όλη μέρα με το smartphone του. Ειδικά στην Ελλάδα, η γνώση είναι μια αξία ευρύτερα αποδεκτή και από τον συντηρητικό κόσμο («να πας να σπουδάσεις να γίνεις επιστήμονας») – άλλο αν για κάποιους εκφυλίστηκε απλώς σε ένα σύστημα συγκέντρωσης μορίων από τον ΑΣΕΠ. Άλλωστε, ακόμα και εκείνοι που επαγγέλονταν στον Μεσοπόλεμο την καταστροφή του σύγχρονου δυτικού πολιτισμού, οι Ναζί και οι Φασίστες, την τεχνολογία την αγάπησαν όσο κανένας άλλος.

Η συναίνεση για αυτά τα 3 σημεία έχει επίσης προκύψει επειδή τηρούνται κάποια όρια στην εφαρμογή τους. Άλλωστε είχαν προβλεφθεί και από τον δυτικό νομοθέτη, ο οποίος είχε εξαρχής καταλάβει πως η ανθρώπινη φύση δεν γνωρίζει πάντα το μέτρο και πρέπει να της τίθενται κάποια όρια. Έτσι, στην πολιτική προβλέφθηκε η ρήτρα της πολιτικής ελευθερίας, στο βαθμό όμως που δε θίγεται η ελευθερία του άλλου. Στην κουλτούρα θεσπίστηκε η έννοια της «δημοσίας αιδούς» ή του «ακατάλληλου κάτω των 17 ετών». Δίπλα στην επιστήμη, αναπτύχθηκε πρόσφατα η βιοηθική που έχει ως στόχο να βάζει κανόνες στην επιστημονική πρόοδο: δε φτιάχνουμε κλωνοποιημένα προβατάκια ή μεταλλαγμένες μπάμιες χωρίς να ερευνήσουμε τι μπορεί αυτά να σημαίνουν για την υγεία μας και για την εξέλιξη του πολιτισμού μας.

Ο λόγος που ανεβαίνει η ακροδεξιά στην Ευρώπη, έχει κυρίως να κάνει με τα σημεία 2 και 3, στο βαθμό που αυτά θίγουν ζητήματα ταυτότητας. Στο βαθμό δηλαδή που ο Ευρωπαίος πολίτης νιώθει πως ορισμένα οικονομικά και πολιτισμικά θέματα εφαρμόζονται τελευταία με έναν τρόπο απειλητικό για κάποιες ταυτότητες που τον κρατούσαν ψυχολογικά και κοινωνικά ασφαλή .

Σε ζητήματα πολιτισμικής ανοχής μεγάλη μερίδα του πολιτικού κόσμου υποτίμησε τη στάση των πολιτών απέναντι στο «διαφορετικό», στο «ξένο». Μπορεί η ανοχή προς τον άλλον να είναι μια ευγενής αξία, αλλά η αίσθηση ότι κάποιες πολιτικές πλευρές –κυρίως από την Αριστερά– δεν προτίθενται να περιορίσουν τα όρια της μεταναστευτικής πολιτικής, έσπρωξε πολλούς προς την ακροδεξιά. Στην Ελλάδα για παράδειγμα, υπάρχουν πολλοί που δε θα ψηφίσουν ποτέ ΣΥΡΙΖΑ, όχι επειδή ανήκουν στην κατηγορία εκείνη που αντιλαμβάνεται τις οικονομικές του θέσεις ως ουτοπικές και την πολιτική του ως αντιευρωπαϊκή, αλλά γιατί θεωρούν τις θέσεις του στο μεταναστευτικό άλλοτε μη ρεαλιστικές και άλλοτε προδοτικές και επικίνδυνες για την εθνική μας ταυτότητα. Την ίδια στάση μπορεί να έχουν και απέναντι σε άλλες ‘πολιτισμικές’ θέσεις μέρους της Αριστεράς (γάμοι ομοφυλοφίλων, χωρισμός Εκκλησίας – κράτους), αλλά η συγκυρία έχει φέρει το μεταναστευτικό στην πρώτη γραμμή, διώχνοντας και κάποιους που υπό προϋποθέσεις θα μπορούσαν να ψηφίσουν Αριστερά. Η μη συναίνεση στο σημείο (3) της πολιτισμικής ανοχής, μας εξηγεί γιατί η δυσαρέσκεια μεγάλου μέρους του κόσμου δε διοχετεύεται προς τα αριστερά, αλλά προς την ακροδεξιά.

Αλλά και η οικονομική πολιτική όπως εφαρμόζεται, επίσης χωρίς τα όρια και τους κανόνες που την καθόριζαν μέχρι πρόσφατα, βιώνεται ως απειλητική σε θέματα ταυτότητας. Με ποιον τρόπο; Οι ειδήσεις που ακολουθούν, όχι όλες απαραίτητα οικονομικού περιεχομένου με την στενή έννοια του όρου, μπορούν να μας δώσουν μια ιδέα για το πώς η, επίσης ευγενής για κάποιους, υπόθεση της ισοσκέλισης οικονομικών μεγεθών, έχει δημιουργήσει παρεμφερή ζητήματα στον τρόπο που καθορίζουμε τους εαυτούς μας. Το Βρετανικό Περιοδικό Κοινωνιολογίας της Εκπαίδευσης δημοσίευσε μια έρευνα που διαπιστώνει ότι το ένα τρίτο των γυναικών που εργάζονται σε στριπτιζάδικα είναι φοιτήτριες (οι περισσότερες προερχόμενες από τη μεσαία τάξη) που δεν μπορούν να πληρώσουν τα αυξημένα δίδακτρά τους. Ένας στους δύο Ευρωπαίους ηλικίας 18-30 μένει με τους γονείς του (και δε μιλάμε μόνο για τις μεσογειακές χώρες πια). Στην Ισπανία, οι πλουσιότεροι έχασαν κατά την περίοδο της κρίσης μόλις 1% των εισοδημάτων τους, ενώ οι φτωχοί και οι νεόπτωχοι το 14%. Η Γενική Γραμματέας του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού στην Ελλάδα δήλωσε πως «ο πολιτισμός είναι οικονομία».

Η μη συναίνεση στο σημείο (2) (οικονομικές πολιτικές), και η αμέλεια που έχει επιδείξει η ευρωπαϊκή πολιτική ελίτ προς τις πολιτικές κοινωνικής συνοχής, μας εξηγεί γιατί η δυσαρέσκεια μεγάλου μέρους του κόσμου δε στρέφεται προς τη μη παραδοσιακή δεξιά με νεοφιλελεύθερα χαρακτηριστικά , αλλά προς την ακροδεξιά. Οι Ευρωπαίοι χάνουν τη συλλογική ταυτότητα μιας Ευρώπης που έχει ταυτιστεί με την παιδεία, την τέχνη, την ευμάρεια, την κοινωνική συνοχή και το κράτος πρόνοιας. Πολλοί Ευρωπαίοι βιώνουν ταυτόχρονα και την απώλεια μιας ατομικής ταυτότητας, αφού δε μπορούν να ταυτίσουν τον εαυτό τους με βασικές εικόνες πάνω στις οποίες στηρίχτηκαν και μεγάλωσαν: Έλληνας, εργαζόμενος, άντρας, αστός της μεσαίας τάξης κτλ κτλ. Ακόμα και αν η ταυτότητα που έχουμε ορίσει είναι χαοτική, υπερβολική ή και ψευδής, η απώλειά της βιώνεται τραυματικά. Εδώ έρχεται η ακροδεξιά, που είναι «μανούλα» σε κάτι τέτοια, για να επανανοηματοδοτήσει και να γεμίσει τα κενά. Η ραγδαία αύξηση των ακροδεξιών (ή στην καλύτερη περίπτωση των ευρωσκεπτικιστών με εθνικιστικές αποκλίσεις), προκύπτει έτσι ως μια αναμενόμενη εξέλιξη: στη Βρετανία, με το «Κόμμα Ανεξαρτησίας Ηνωμένου Βασιλείου» (Ukip) του Νάιτζελ Φάρατζ, στη Γαλλία με το «Εθνικό Μέτωπο» της Λεπέν, στην Ολλανδία με το «Κόμμα της Ελευθερίας» του Γκέερτ Βίλντερς, στην Αυστρία με το «Κόμμα της Ελευθερίας» του Χανς Κρίστιαν Στράχε, στην Ουγγαρία με το «Jobbik» κ.ο.κ.

Πάλι το σημείο (2)... Όπως και άλλες φορές τον τελευταίο αιώνα. Το πρόβλημα βέβαια είναι πως η πλειοψηφία των ανθρώπων που ψηφίζουν αυτά τα κόμματα το κάνουν γιατί τείνουν, όπως έχει γίνει και σε ανάλογες περιπτώσεις στο παρελθόν, να μη διαχωρίζουν την οικονομία από την πολιτική ή την κουλτούρα ή τους άλλους τομείς που είπαμε. Για αρκετούς η απέχθεια στρέφεται ενάντια σε έναν αόριστο και γενικό ευρωπαϊκό πολιτισμό της νεωτερικότητας που πάει πακέτο μαζί με τα υπόλοιπα. Δυστυχώς, η παραγωγή πλούτου και οι ατομικές ελευθερίες δεν μπορούν να σταθούν από μόνες τους, αν δεν υπάρξει πρόνοια και για ζητήματα κοινωνικής συνοχής. Η θεωρία του ‘πακέτου’, όπως δοκιμάστηκε στο παρελθόν, είναι η μόνη δυνατή εξίσωση: «Τα φασιστικά κράτη πρόνοιας δίδαξαν στους δημοκράτες το μάθημα ότι η παραχώρηση ατομικών ελευθεριών δεν αρκούσε για την εξασφάλιση της νομιμοφροσύνης των ανθρώπων σε μια εποχή μαζικής πολιτικής . Η ήττα του Χίτλερ επέτρεψε στη δημοκρατία να ξαναριζώσει στην ευρωπαϊκή ζωή χάρη σε μια νέα αντίληψη για την κοινωνική αλληλεγγύη και την εθνική συνοχή» (Mark Mazower, Σκοτεινή Ήπειρος)…