Έρωτας στα Χρόνια του Κορωνοϊού

Ο τίτλος του κειμένου παραπέμπει, άμεσα βέβαια, στο αριστούργημα του Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες « Έρωτας στα Χρόνια της Χολέρας». Στο βιβλίο του Μάρκες κύριο θέμα αποτελεί ο θυελλώδης νεανικός έρωτας του Φλορεντίνο και της Φερμίνας που τα κοινωνικά εμπόδια και τα ήθη των οικογενειών της εποχής εκείνης (κάπου μεταξύ 1880-1930) αποτρέπουν την πραγμάτωση του. Οι δύο εραστές απομακρύνονται ο καθένας σε διαφορετική ζωή. Ένας νεαρός και καταξιωμένος εθνικός ήρωας, ο Δρ Χουβενάλ Ουρμπίνο, συναντά τη Φερμίνα και αρχίζει να την προσεγγίζει. Η Φερμίνα έχει αρνητικά αισθήματα για τον Ουρμίνο ομως ενδίδει στον πατέρα της και στην ασφάλεια και τον πλούτο που προσφέρει ο Ουρμπίνο και τον παντρεύεται. Ο Ουρμπίνο είναι ένας γιατρός αφιερωμένος στην επιστήμη, στον νεωτερισμό και στην «τάξη και πρόοδο». Δεσμεύεται για την εξάλειψη της χολέρας και την προώθηση δημοσίων έργων. Είναι ένας ορθολογικός άνθρωπος και εκτιμάει σε μεγάλο βαθμό το καλό όνομα και την φήμη του στην κοινωνία. Είναι απόλυτα προσκολλημένος στην έννοιοα της προόδου της επιστήμης και του εκσυγχρονισμού. Ομως ο έρωτας του Φλορεντίνο για την Φερμίνα δεν έσβησε ποτέ και παρέμεινε διακαής πόθος. Σε μεγάλη ηλικία, ο Ουρμπίνο προσπαθεί να απομακρύνει το παπαγάλο του από το δέντρο του αλλά πέφτει από τη σκάλα και πεθαίνει. Μετά την κηδεία, ο Φλορεντίνο εκδηλώνει για μία ακόμη φορά την αγάπη του για τη Φερμίνα και της λέει ότι έχει παραμείνει πιστός σε αυτήν όλα αυτά τα χρόνια. Αρχικά δίστασε, επειδή χήρευσε πρόσφατα, αλλά η Φερμίνα του δίνει τελικά μια δεύτερη ευκαιρία. Προσπαθούν να ζήσουν μαζί, έχοντας ζήσει δύο απόμακρες ζωές για πάνω από πέντε δεκαετίες.

Σύμφωνα με τον συγγραφέα Μάρκες η κοινωνική και σωματική απόσταση δεν έσβησε έναν έρωτα που άντεξε για πενήντα χρόνια. Τώρα όμως έκανα έναν αυτόματο συσχετισμό με τις σκοτεινές ημέρες που ζούμε και την έννοια της επιβληθείσας «προληπτικής» κοινωνικής απόστασης (social distancing) στα χρόνια του κορωνοϊού. Τι συμβαίνει άραγε με τον έρωτα στα χρόνια του κορωνοϊού σε σχέση με εκείνα τα χρόνια της χολέρας; Πολύ συχνά συμβαίνει όταν κάτι βασανίζει το μυαλό μου (συνειδητά και υποσυνείδητα) να εμφανίζεται αίφνης φως στο τούνελ ή κάποια από μηχανής θεού λαμπερή ιδέα για τη λύση του προβλήματος μου. Είναι μάλλον οι ίδιες οι σκέψεις που ελκύουν την τύχη μου τελικά. Έτσι έπεσε στα χέρια του ένα συναρπαστικό μικρό βιβλίο με τίτλο «H αγωνία του έρωτα» του σύγχρονου φιλόσοφου (γενν. 1959) και διανοητή Byung Chul Han. O BC Han συνδυάζει την ασιατική καταγωγή (Νοτιοκορεάτης) με ευρωπαϊκή παιδεία και είναι καθηγητής φιλοσοφίας και πολιτισμού στο Πανεπιστήμιο der Kunste του Βερολίνου. Έχει εντρυφήσει στην Κοινωνική Φιλοσοφία, την Αισθητική, την Θεωρία Πολιτισμού, την Ψυχανάλυση, την Θρησκεία, τα Μέσα Ενημέρωσης και την Διαπολιτισμική Φιλοσοφία. Διάβασα τυχαία ένα σχετικά πρόσφατο άρθρο (στην ισπανική εφημερίδα El Pais) στο οποίο εκθέτει τις απόψεις του πάνω στην αντιμετώπιση της πανδημίας (Covid-19) κάτω από τον γενικό τίτλο: Keys to the coronavirus: Why are Western Countries failing to control the pandemic?   

Μεταξύ των άλλων βιβλίων του Byung Chul Han ξεχώρισα ένα μικρό βιβλίο με τίτλο «Η αγωνία του έρωτα» το οποίο έχει μεταφραστεί και στα ελληνικά από την πρωτότυπη έκδοση (εκδόσεις Όπερα, Μετάφραση Αλεξάνδρας Γκολφινοπούλου). Στο βιβλίο αυτό ο Han αναπτύσσει πολύ ξεκάθαρα και πειστικά τις ιδέες του που καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι ο έρωτας και η αγάπη είναι νεκρές ή τουλάχιστον βαρέως πάσχουσες οντότητες στην εποχή μας. Το βιβλίο συνιστά αυθεντική περιπλάνηση σε όλες τις παγίδες και τις επιθέσεις με τις οποίες ο σημερινός κόσμος που δεν τον ενδιαφέρουν παρά μόνον επιδόσεις, απολαύσεις και η ναρκισσιστική ικανοποίηση αποκλείει κάθε δυνατότητα για την πραγμάτωση του έρωτα. Έτσι ο έρωτας αυτόματα εκφυλίζεται πλέον σε πορνογραφικό ιδεολόγημα. Ο Byung Chul Han θεωρεί ότι ο ερωτισμός συνιστά τη μέχρι θανάτου επιδοκιμασία της ζωής. Αυτό που επιδοκιμάζεται στον αληθινό έρωτα δεν είναι η γυμνή ζωή που το βάζει στο πόδια μπροστά στην αρνητικότητα του θανάτου αλλά η ακραία δίψα για ζωή που προσεγγίζει τη δίψα για θάνατο. Ο έρωτας είναι τελικά το μέσο κορύφωσης της ζωής μέχρι θανάτου.

Σε μια κοινωνία όπως η σημερινή η έννοια του Άλλου (της ετερότητας) είναι κατηργημένη και ο έτσι ο καθένας γίνεται πλέον ένας νάρκισσος εργοδότης του εαυτού του. Σε αυτή την κοινωνία κυριαρχεί η οικονομία της γυμνής επιβίωσης η οποία παραμένει διαμετρικά αντίθετη με την ανοικονομία του έρωτα και του θανάτου. Ο νεοφιλελευθερισμός με τις ανεμπόδιστες παρορμήσεις του Εγώ και της Επίδοσης, αποτελεί ένα κοινωνικό σύστημα που αλλοιώνει πλήρως την ιδέα του Έρωτα. Η κοινωνία της θετικότητας, από την οποία έχει εξαλειφθεί η αρνητικότητα του θανάτου είναι μια κοινωνία γυμνής ζωής η οποία έχει μόνον μιαν έγνοια: να ζήσω έτσι ώστε απλά να μην πεθάνω. Κατά τον Han ο «Επιζών» ισοδυναμεί με τον «Απέθαντο» ο οποίος είναι πολύ νεκρός για να ζήσει και πολύ ζωντανός για να πεθάνει. Ο Han αναφέρει ως χαρακτηριστικό παράδειγμα της σημερινής κοινωνίας της «κόπωσης» (burnout society) το θρύλο του Ιπτάμενου Ολλανδού και το πλήρωμα του πλοίου του που αποτελείται από «Απέθαντους». Ο Ιπτάμενος Ολλανδός πετάει σαν βέλος, χωρίς σκοπό, χωρίς ξεκούραση, χωρίς ανάπαυλα, μοιάζει με τον σύγχρονο καταθλιπτικό ανθρωπότυπο των επιδόσεων, η ελευθερία του οποίου ταυτίζεται με την αέναη καταδίκη της αυτο-εκμετάλλευσης. Εξίσου άσκοπη είναι και η παραγωγή στον σύγχρονο καπιταλισμό της αποδόμησης (destructive capitalism). Ο Ιπτάμενος Ολλανδός είναι ο «Απέθαντος» που δεν είναι σε θέση ούτε να ζήσει ούτε να πεθάνει τελικά. Καταδικασμένος να ταξιδεύει αιώνια μέσα στην κόλαση του όμοιου και του αμετάβλητου επιζητά με αγωνία την λύτρωση. Ο Έρωτας όμως ακολουθεί μια εντελώς άλλη λογική. Η αυτοκτονία της ηρωίδας Σέντα από αγάπη (στον Ιπτάμενο Ολλανδό) στέκεται διαμετρικά αντίθετη με την οικονομία της παραγωγής και της επίδοσης. Και η μεγαλειώδης ερωτική εξομολόγηση της Σέντας συνιστά ρήξη, ξέφωτο στο χρόνο, παράθυρο στην αιωνιότητα.

Οι συνθήκες των σκοτεινών ημερών του κορωνοιού που ζούμε σήμερα θεωρώ ότι προαναγγέλουν μια μελλοντική δυστοπική πραγματικότητα την οποία σχολιάζει ο Byung Chul Han σε όλα του τα βιβλία και όχι μόνον στο έργο του «Η αγωνία του Έρωτα». Βλέπουμε ότι ήδη αποθεώνεται, επί ημερών Covid-19, η έννοια της υγείας ως αποκλειστικά βιολογικής (γυμνής) επιβίωσης και το δικό μου ερώτημα είναι το εξής απλό: Ποια μορφή θα αποκτήσει άραγε στο μέλλον ο έρωτας δύο νέων ανθρώπων όταν η απόσταση των σωμάτων καθίσταται προληπτικό μέτρο για την προφύλαξη της (βιολογικής) υγείας και την αποφυγή του θανάτου του σώματος; Και βέβαια οι απανταχού του κόσμου πολιτικοί, λοιμωξιολόγοι και επιδημιολόγοι είναι σήμερα απόλυτα βέβαιοι ότι δεν θα ξαναγυρίσει ποτέ ο κόσμος σε εκείνη την «μιαρή» εποχή της ανθρωπότητας, όταν τα υλικά σώματα των θνητών μπορούσαν να είναι σε απόλυτη επαφή. Και πώς μπορούμε να είμαστε τόσο σίγουροι ότι αυτός ο ανατέλλων αυριανός κόσμος της μόνιμης σωματικής απόστασης θα είναι καλύτερος για την ανθρωπότητα; Και τελικά όλοι αυτοί οι αιώνες σωματικής εγγύτητας και στενής ανθρώπινης επαφής θα πεταχτούν στα σκουπίδια της ιστορίας;

Ο Byung Chul Han στα βιβλία του (Η κοινωνία της κόπωσης και Η κοινωνία της διαφάνειας) διατυπώνει την άποψη ότι ο κόσμος σήμερα έχει ξεπεράσει ακόμη και τις προβλέψεις του George Orwell στο 1984 εφόσον βιώνουμε ήδη μια Μετα-Οργουελική εποχή. Στο 1984, κατά τον Han, υπάρχει ακόμη η Ετερότητα, ο Αλλος ως Κυρίαρχος, υπάρχει ακόμη η έννοια του Dominion-Sovereignty. Στη σύγχρονη κοινωνία της αποθέωσης του ναρκισσισμού και της αυτο-καταστροφικότητας ο Άλλος έχει εισέλθει μέσα στο Εγώ και ο Έτερος γίνεται ο ίδιος Εαυτός. Γράφει τα εξής ο Orwell κάπου μέσα στο έργο του (1984) για την απέχθεια προς την ερωτική πράξη: «Sexual intercourse was to be looked on as a slightly disgusting minor operation, like having an enema. This again was never put into plain words, but in an indirect way it was rubbed into every Party member from childhood onwards…». Επίσης γράφει κάπου ο Orwell μέσα στο 1984 όσον αφορά την καταδίωξη της σκέψης και των συναισθημάτων: «All beliefs, habits, tastes, emotions, mental attitudes that characterize our time are really designed to sustain the mystique of the Party and prevent the true nature of present-day society from being perceived...»

Ο Byung Chul Han σε πρόσφατη συνέντευξη του σχετικά με τις επιπτώσεις του κορωνοιού στις κοινωνικές εξελίξεις δήλωσε ότι ελπίζει σε μια πραγματική επανάσταση του Ανθρώπου η οποία να μην έχει καμμία σχέση με τις μέχρι σήμερα «ιδεολογικές» επαναστάσεις στην ιστορία. Έτσι ώστε να μπορέσουμε να διασώσουμε όχι μόνον τον εαυτό μας, αλλά τις αξίες, το κλίμα και τον πλανήτη αλλά όχι με την ψηφιακή αστυνόμευση και την μέθοδο της Κίνας. Παραθέτω το πρωτότυπο κείμενο: «Let us hope that behind the virus comes a human revolution. There is however, a light at the end of this tunnel-full of what the West seems to have become and that is to rethink the system, this destructive capitalism. Although not in the sense of China, with a digital police regime». Είμαι βέβαιος ότι στα χρόνια του κορωνοϊού η νέα τάξη πραγμάτων της κοινωνικής απόστασης δεν θα αποτρέψει τελικά τα αναρίθμητα ζευγάρια των ερωτευμένων να επινοήσουν νέους τρόπους και τόπους συνάντησεων. Ακόμη και μετά από πενήντα χρόνια ανεκπλήρωτου έρωτα, όπως ακριβώς στην ιστορία του Φλορεντίνο και της Φερμίνας στο αθάνατο έργο του Μάρκες... Γιατί όσα μέτρα ελέγχου και περιορισμού της ανθρώπινης δραστηριότητας και αν επιβληθούν τα βάθη της ψυχής και του μυαλού του ανθρώπου είναι αδύνατον να παραβιαστούν. Στο θέμα αυτό το 1984 του Orwell παραμένει διαχρονικά προφητικό έργο: «If they could make me stop loving you, that would be the real betrayal. She thought it over: They can’t do that. . . . They can make you say anything, anything, but they can’t make you believe it. They can’t get inside you».

(α) Books by Byung Chul Han  

(β) Σε ελληνική μετάφραση (Εκδόσεις Όπερα) κυκλοφορούν τα εξής βιβλία του Byung Chul Han : (1) Η Αγωνία του Έρωτα (2) Η κοινωνία της διαφάνειας (3) Η κοινωνία της κόπωσης