Ένα προφητικό κείμενο για την πανδημία και τα fake news

Τον Ιούνιο του 2019, ο Μπρους Σνάιερ* έγραφε στους New York Times: Πρέπει να προετοιμαστούμε για την επόμενη πανδημία. 

Όταν χτυπήσει η επόμενη πανδημία, θα πρέπει να πολεμήσουμε σε δύο μέτωπα: Το πρώτο είναι αναμενόμενο και αυτονόητο. Είναι η κατανόηση της ασθένειας, η έρευνα για τη θεραπεία και το εμβόλιο. Το δεύτερο είναι καινούργιο, αλλά εξίσου κρίσιμο. Είναι η παραπληροφόρηση, οι ψευδείς ειδήσεις και κάθε λογής ανυπόστατες φήμες που θα εμφανιστούν στο διαδίκτυο.

Το δεύτερο μέτωπο θα θυμίζει τις «εκστρατείες» παραπληροφόρησης της Ρωσίας κατά τη διάρκεια των προεδρικών εκλογών το 2016, με τη διαφορά πως προστίθεται ένας ακόμη παράγοντας, αυτός μιας θανατηφόρας υγειονομικής κρίσης, χωρίς απαραίτητα την κακόβουλη διαμεσολάβηση ενός κυβερνητικού εκπροσώπου. Τα δύο προβλήματα - παραπληροφόρηση που επηρεάζει τη δημοκρατία και παραπληροφόρηση που επηρεάζει τη δημόσια υγεία - θα έχουν παρόμοιες λύσεις. Εάν καταφέρουμε να αντιμετωπίσουμε το πρόβλημα της παραπληροφόρησης σε μια πανδημία, θα έχουμε και τη λύση για την αντιμετώπιση του προβλήματος της παραπληροφόρησης στη δημοκρατία.

Οι πανδημίες είναι κομμάτι του μέλλοντός μας. Μπορεί να μοιάζουν με τη γρίπη του Χονγκ Κονγκ το 1968 που σκότωσε ένα εκατομμύριο ανθρώπους ή τη γρίπη της Ισπανίας το 1918 που  σκότωσε πάνω από 40 εκατομμύρια. Ναι, η σύγχρονη ιατρική καθιστά τις πανδημίες λιγότερο πιθανές και λιγότερο θανατηφόρες μεν, αλλά το παγκόσμιο εμπόριο, η αύξηση του πληθυσμού, η συρρίκνωση των βιότοπων και της άγριας πανίδας, η αύξηση της κτηνοτροφίας προκειμένου να ικανοποιηθούν οι ανάγκες ενός τεράστιου και πιο εύπορου πληθυσμού και το γεγονός πως, ο πλανήτης ολόκληρος  χωράει πια σε ένα αεροπορικό εισιτήριο, κάνουν τα σενάρια πανδημικών ξεσπασμάτων πιο αληθινά από ποτέ, με τους ειδικούς να συμφωνούν πως το θέμα τελικά δεν είναι το «αν» αλλά το «πότε».

Όταν ξεσπάσει η επόμενη πανδημία, οι σωστές πληροφορίες θα έχουν την ίδια βαρύτητα  με τις αποτελεσματικές θεραπείες. Αυτό το είδαμε το 2014, όταν η κυβέρνηση της Νιγηρίας κατάφερε να περιορίσει μια επιδημία Ebola στη μισή ήπειρο, σε μόλις 20 μολύνσεις και οκτώ θανάτους. Μέρος αυτής της επιτυχίας οφείλεται στον τρόπο με τον οποίο οι αξιωματούχοι κοινοποίησαν υγειονομικές πληροφορίες σε όλους τους Νιγηριανούς, με βίντεο χρηματοδοτούμενα από την κυβέρνηση, καμπάνιες κοινωνικής επαγρύπνησης στα social media και την «επιστράτευση» καταξιωμένων διεθνώς επιστημόνων και ειδικών. Σε διαφορετική περίπτωση, ο αριθμός των νεκρών στο Λάγκος, μια πόλη 21 εκατομμυρίων ανθρώπων, θα ήταν πιθανότατα μεγαλύτερος από τους 11.000 που κατέγραψε η υπόλοιπη ήπειρος.

Έχεις κάθε λόγο να περιμένεις ότι θα υπάρχει ανεξέλεγκτη παραπληροφόρηση κατά τη διάρκεια μιας πανδημίας. Τις πρώτες ώρες και ημέρες, οι πληροφορίες θα είναι λιγοστές ενώ οι φήμες θα φουντώνουν. Οι περισσότεροι από εμάς δεν είμαστε επαγγελματίες υγείας ή επιστήμονες. Δεν θα μπορούμε να ξεχωρίσουμε το γεγονός από το μύθο. Και επιπλέον, θα φοβόμαστε. Ο εγκέφαλός μας λειτουργεί διαφορετικά όταν φοβόμαστε και προσκολλάται σε ό, τι μας κάνει να νιώθουμε πιο ασφαλείς - ακόμα κι αν δεν είναι η αλήθεια.

Οι φήμες και η παραπληροφόρηση θα μπορούσαν εύκολα να μονοπωλήσουν τη ροή των ειδήσεων ακόμη και έγκριτων Μέσων, καθώς εκατομμύρια άνθρωποι μοιράζονται αστραπιαία tweets, εικόνες και βίντεο. Τα περισσότερα θα είναι μεν καλοπροαίρετα, αλλά λανθασμένα, όπως η παραπληροφόρηση που διαδίδεται σήμερα από την κοινότητα κατά του εμβολιασμού, αλλά κάποια από αυτά μπορεί να είναι κακόβουλα. Τη δεκαετία του 1980 η KGB έτρεξε μια καλοδουλεμένη και ελκυστική καμπάνια παραπληροφόρησης - Επιχείρηση «Μόλυνση» - για να πείσει ότι ο ιός H.I.V./AIDS ήταν αποτέλεσμα ενός αμερικανικού βιολογικού όπλου που πήγε στραβά. Γιατί να μην υποθέσουμε ότι κάποια ομάδα ή χώρα θα διαδώσει σκόπιμα ψέματα σε μια προσπάθεια να δημιουργηθεί χάος και θάνατος;  

Δεν είναι μόνο παραπληροφόρηση σχετικά με το ποιες θεραπείες λειτουργούν (και είναι ασφαλείς) και ποιες θεραπείες δεν λειτουργούν (και είναι ανασφαλείς). Η παραπληροφόρηση μπορεί να επηρεάσει την ικανότητα της κοινωνίας να αντιμετωπίσει μια πανδημία σε πολλά διαφορετικά επίπεδα. Αυτή τη στιγμή, οι προσπάθειες περιορισμού του Ebola στη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό βρίσκουν εμπόδιο στη δυσπιστία των εργαζομένων στον τομέα της υγείας και των κυβερνητικών αξιωματούχων.

Δεν είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς πόσο καταστροφικό μπορεί να είναι κάτι τέτοιο. Ο Jay Walker, επιμελητής των συνεδρίων Tedmed, παρουσίασε τρομακτικές πιθανότητες το 2016:  κόσμος σπάει και λεηλατεί φαρμακεία για ένα φάρμακο που μπορεί να είναι άσχετο ή ανύπαρκτο, άνθρωποι εγκαταλείπουν άσκοπα τις πόλεις τους που κυριολεκτικά «παραλύουν», εργαζόμενοι στον τομέα της υγείας δεν εμφανίζονται καν στην εργασία τους, οδηγοί φορτηγών που μεταφέρουν αγαθά πρώτης ανάγκης φοβούνται να εισέλθουν σε μολυσμένες περιοχές, επίσημοι ιστότοποι όπως το CDC.gov χακάρονται και δυσφημίζονται. Τέτοιου είδους φαινόμενα μεγεθύνουν δυσανάλογα τις επιπτώσεις μιας πανδημίας, οδηγώντας ακόμη και στην ακραία περίπτωση της πλήρους κατάρρευση του κοινωνικού συνόλου.

Αυτό θα είναι κάτι που οι επίσημοι κρατικοί φορείς υγείας, οι γιατροί, οι υπεύθυνοι των social media και τα παραδοσιακά Μέσα Ενημέρωσης θα πρέπει να προσεγγίσουν από κοινού. Δεν υπάρχει συγκεκριμένη λύση. Θα απαιτηθούν πολλές και διαφορετικές παρεμβάσεις πάνω στις οποίες όλοι θα πρέπει να συνεργαστούν. Παρεμβάσεις που θα λειτουργούσαν και στα προαναφερθέντα παραδείγματα υποκινούμενης από κυβερνήσεις πληροφόρησης με σκοπό τον επηρεασμό της κοινής γνώμης σε πολιτικό επίπεδο: μεθόδους αναγνώρισης ψευδών ιστοριών, προσδιορισμός και διαγραφή πλαστών δημοσιεύσεων και λογαριασμών, τρόποι προώθησης επίσημων γραμμών και αξιόπιστων ειδήσεων και ούτω καθ’ εξής. Και αυτά θα πρέπει να γίνονται αυτόματα και σε πραγματικό χρόνο.

Ήδη από την εποχή των προεδρικών εκλογών του 2016, μιλάμε για προπαγανδιστικές καμπάνιες και για το πώς τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ενισχύουν τα fake news και επιτρέπουν την αστραπιαία εξάπλωση επιζήμιων μηνυμάτων. Είναι ένα δύσκολο και πολύπλοκο θέμα να συζητήσει κανείς στο σημερινό υπερπολωμένο πολιτικό κλίμα. Μετά από μια εκλογική μάχη, ο νικητής έχει το κίνητρο να υποβαθμίσει το ρόλο των ψεύτικων ειδήσεων.

Αλλά σε μια πανδημία τα πράγματα είναι διαφορετικά. Δεν υπάρχουν ψηφοφόροι ή εκλογικές περιφέρειες που θα δικαιολογούν τον θάνατο ανθρώπων λόγω παραπληροφόρησης. Η Google δεν θέλει, οι αναζητήσεις που γίνονται καλοπροαίρετα στην πλατφόρμα της να οδηγούν σε θανάτους. Το Facebook και το Twitter δεν θέλει χρήστες που αναμεταδίδουν ψευδείς πληροφορίες που θα έχουν ως αποτέλεσμα ατομικούς ή μαζικούς θανάτους. Εστιάζοντας σε μια πανδημία, έχουμε την ευκαιρία να προσεγγίσουμε συλλογικά το γενικό πρόβλημα παραπληροφόρησης και ψεύτικων ειδήσεων, χωρίς την πολιτική σκοπιμότητα στο φόντο. Και τυχόν λύσεις στις πανδημίες είναι πιθανό να ισχύουν και σε άλλα, πιο γενικά - και πολιτικής φύσεως - προβλήματα.

Οι πανδημίες είναι αναπόφευκτες. Η βιο-τρομοκρατία δεν είναι πια σενάριο επιστημονικής φαντασίας και θα είμαστε ακόμη πιο ευάλωτοι σε αυτή όσο οι απαιτούμενες τεχνολογίες γίνονται φθηνότερες και πιο κοινές. Σήμερα βρισκόμαστε αντιμέτωποι με το πιο επικίνδυνο ξέσπασμα ιλαράς των τελευταίων 25 ετών, λόγω του κινήματος κατά του εμβολιασμού που σάρωσε τα social media σαν ένα κατακλυσμιαίο κύμα. Και εμείς στεκόμαστε ανήμποροι να αναστρέψουμε αυτό το κύμα παραπληροφόρησης και ψευδοεπιστήμης γύρω από το εμβόλιο, δυο ισχυρές δυνάμεις που θα αυξήσουν δραματικά τους θανάτους και την κοινωνική αναταραχή στο τραγικό σενάριο μιας πανδημίας.

Ας γίνει η προπαγανδιστική εκστρατεία της Ρωσίας το 2016 το καμπανάκι που θα μας αφυπνίσει για αυτή και για άλλες απειλές. Πρέπει να λύσουμε το πρόβλημα της παραπληροφόρησης κατά τη διάρκεια πανδημιών μαζί - κυβερνήσεις και βιομηχανία - σε συνεργασία με επιστήμονες και αξιωματούχους υγείας από όλο τον κόσμο, πριν υπάρξει μια ολέθρια κρίση. Και οι λύσεις που θα βρεθούν, θα στηρίξουν ενδεχομένως στην πορεία και την ίδια τη δημοκρατία και τις δημοκρατικές διαδικασίες.  

* Ο Μπρους Σνάιερ είναι λέκτορας στο Harvard Kennedy School και συγγραφέας του βιβλίου “Click Here to Kill Everybody: Security and Survival in a Hyper-Connected World. Είναι ειδικός σε θέματα ασφάλειας και κρυπτογράφησης