Κορωνοϊός και άρση μέτρων περιορισμού: Ο Παντελής Καψής εξηγεί γιατί τώρα θα κριθούμε ως πολίτες, έχοντας το μεγάλο πλεονέκτημα της επιλογής.
Δεν ήταν το πρώτο πείραμα αυτού του είδους στην Ελλάδα (1), είχε όμως πρωτόγνωρη και εντυπωσιακή επιτυχία. Ο λόγος φυσικά για τα SMS που στέλναμε προκειμένου να βγούμε από το σπίτι μας. Ήταν μια εξαιρετικά σχεδιασμένη άσκηση εφηρμοσμένης επιστήμης της συμπεριφοράς. Ας δούμε γιατί. Αν το πάρει κανείς τοις μετρητοίς, ήταν ένα διάτρητο σύστημα, με την έννοια ότι όποιος ήθελε, μπορούσε να το καταστρατηγήσει πολύ εύκολα. Διάλεγες έναν αριθμό, έστελνες το μήνυμα κι έβγαινες έξω. Ποιος θα ήλεγχε αν πηγαίνεις στην τράπεζα ή αν γυρνάς από κάποιον υπερήλικα συγγενή που έχει ανάγκη; Και μπορούσες να το κάνεις όσες φορές ήθελες την ημέρα. Το πολύ πολύ να έσβηνες τα προηγούμενα μηνύματα. Για να μην πούμε για τα χειρόγραφα που τα έγραφες μόνος σου, όσες φορές ήθελες. Κι όμως η κίνηση μειώθηκε πέρα από κάθε προσδοκία. Αυτό μπορεί να έγινε επειδή φοβηθήκαμε ή επειδή είμαστε καλοί και πειθαρχημένοι πολίτες. Σίγουρα όμως έγινε και εξ αιτίας των SMS. Κι αυτό επιτεύχθηκε με δύο τρόπους. Ο πρώτος με την ψευδαίσθηση ότι κάποιος παρακολουθεί τις κινήσεις μας. Αντιμετώπισα πολλούς φίλους να αγωνιούν ποιος είναι ο σωστός κωδικός λες και θα έδιναν εξετάσεις. Ο δεύτερος επειδή και μόνο η διαδικασία να στείλουμε μήνυμα μας έβαζε στην θέση να σκεφτούμε τι πρόκειται να κάνουμε και τι σημαίνει η πράξη μας. Για πολλούς εξ ημών ήταν ικανός λόγος να φερθούμε υπεύθυνα. Αυτό μάλιστα συμπληρώθηκε από δύο επιπλέον παράγοντες. Ο πρώτος ήταν η ευκολία του συστήματος που είναι και προϋπόθεση για να πετύχουν αυτού του είδους οι παρεμβάσεις. Αν χρειαζόταν να κάνουμε κάτι περίπλοκο απλώς θα το είχαμε αγνοήσει. Ο δεύτερος η επιβράβευση: τα μπράβο που μοίραζαν από την κυβέρνηση και την πολιτική προστασία που μας έβαζαν στο φιλότιμο. Έχει αποδειχθεί πειραματικά, όσο μπορεί να αποδειχθούν τέτοια πράγματα, ότι τα θετικά μηνύματα δημιουργούν έναν ενάρετο κύκλο. Αντιθέτως αν για παράδειγμα έβγαινε κάθε βράδυ ο κ. Τσιόδρας και κατηγορούσε τους κοπανατζήδες, το μήνυμα που θα παίρναμε θα ήταν ότι οι άλλοι βγαίνουν άρα καιρός να βγούμε κι εμείς. Ότι έχει διαπιστωθεί πως γίνεται κατ εξοχήν με την φοροδιαφυγή. Όσο την καταδικάζουμε τόσο φουντώνει. Με αυτή την έννοια η χειρότερη ίσως υπηρεσία ήταν εκείνες οι υπερβολικά μεγεθυμένες φωτογραφίες με τον συνωστισμό στην παραλία.
Φαίνονται πολύ απλά πράγματα αλλά εκεί έγκειται και η σοφία τους. Κι όλο και περισσότερο οι κυβερνήσεις προσπαθούν να αξιοποιούν τα διδάγματα της επιστήμης της συμπεριφοράς για να μας κάνουν «καλούς» πολίτες, με ή χωρίς εισαγωγικά. Από τις φορολοταρίες στην Ελλάδα μέχρι την προβολή των φωτογραφιών σε ηλεκτρονικά ταμπλό όσων διασχίζουν τον δρόμο έξω από τις διαβάσεις στην Κίνα, αναζητούνται έμμεσοι τρόποι συμμόρφωσης στους νόμους. Μαστίγιο και καρότο στη θέση μιας πιο αυστηρής αλλά λιγότερο αποτελεσματικής προσέγγισης. Στην Αγγλία μάλιστα έχει συγκροτηθεί και ειδική επιτροπή με τον ολίγον σουρεαλιστικό τίτλο «Behavioural Insight Team» η οποία έχει ακριβώς αυτόν τον σκοπό: να συμβουλεύει την κυβέρνηση και να βρίσκει έξυπνες λύσεις στην αντιμετώπιση προβλημάτων δημόσιας πολιτικής. Ξεκίνησε το 2010 ως μια ομάδα εργασίας του υπουργικού συμβουλίου η οποία είχε σαν στόχο την εφαρμογή της «επιστήμης του σκουντήματος», όπως είναι η αδόκιμη μετάφραση της «Nudge Theory». Όπου «σκούντημα» θεωρείται ακριβώς ο έμμεσος τρόπος με τον οποίο επιχειρείται να επηρεαστεί η συμπεριφορά μας.
Όπως συνήθως συμβαίνει βέβαια με κάθε θεωρία, υπάρχει και έντονος αντίλογος. Ένα ωραίο παράδειγμα για το πώς μπορεί να οδηγήσει σε αντίθετα αποτελέσματα έχει ο Samuel Bowles στο βιβλίο του «Ηθική οικονομία». Η πυροσβεστική υπηρεσία της Βοστώνης ήθελε να μειώσει τις απουσίας λόγω ασθένειας κι έτσι αποφάσισε πώς όσοι έκαναν περισσότερες από 15 απουσίας τον χρόνο, δεν θα πληρώνονταν την ημέρα που απουσίαζαν. Προς έκπληξη τους οι απουσίες διπλασιάστηκαν. Ο λόγος φυσικά ήταν ότι στο προηγούμενο καθεστώς θεωρούσαν καθήκον τους να μην κάνουν κοπάνα. Αυτό όμως έγινε ξαφνικά αντικείμενο συναλλαγής. Έτσι πολλοί προτίμησαν να εξαγοράσουν περισσότερες ημέρες άδειας, με την περικοπή του μισθού τους. Με άλλα λόγια όταν το κράτος αντιμετωπίζει τους πολίτες ως ύποπτους εκ των προτέρων, όταν δεν τους δείχνει εμπιστοσύνη ή όταν προσπαθεί να τσιγκλήσει το ατομικό τους συμφέρον για να προσαρμόσουν την συμπεριφορά τους, τότε συχνά ενθαρρύνει ατομικιστικές και κοινωνικά ανεύθυνες συμπεριφορές.
Δεν πρόκειται για μια θεωρητική υποσημείωση. Στην πραγματικότητα βρίσκεται στην καρδιά της πολιτικής που θα ακολουθήσουμε για τον εκσυγχρονισμό του δημόσιου τομέα. Η κυβέρνηση σήμερα, θεωρεί για παράδειγμα ότι η αξιολόγηση είμαι προϋπόθεση για την αλλαγή της σημερινής κατάστασης ιδίως στην παιδεία. Κι είναι αλήθεια πως κανείς λογικός και καλοπροαίρετος δεν μπορεί να την αρνηθεί. Αρκεί να κατανοήσουμε ότι δεν είναι η λύση αλλά το ζητούμενο. Μια μηχανιστική μεταφορά ποινών και επιβραβεύσεων είναι ίσως πιο πιθανό να οδηγήσει σε στρεβλώσεις και διαφθορά από το να βελτιώσει την αποτελεσματικότητα. Η ισορροπία ανάμεσα στον έλεγχο και την εμπιστοσύνη είναι τόσο σημαντική όσο και δυσεύρετη.
Για να ξαναγυρίσουμε στον κορωνοϊό, το τρικ των SMS αποτελεί πλέον παρελθόν. Έτσι κι αλλιώς είχε αρχίσει να εξαντλεί την χρησιμότητά του, οι περισσότεροι είχαν πάψει να το παίρνουν στα σοβαρά. Τώρα λοιπόν θα κριθούμε ως πολίτες. Έχουμε το μεγάλο πλεονέκτημα της επιλογής. Κανείς δεν μας υπαγορεύει τι να κάνουμε, πώς θα προστατευθούμε και πώς θα προστατεύσουμε τους άλλους. Θα δείξουμε αν πραγματικά είμαστε υπεύθυνοι ή απλώς αν ήμασταν φοβισμένοι.
1. Ο πρώτος που χρησιμοποίησε στην πράξη την επιστήμη της συμπεριφοράς στο νέο ελληνικό κράτος, πριν εφευρεθεί ο όρος, μπορεί να θεωρηθεί ότι ήταν ο Καποδίστριας με την πατάτα. Ο μύθος θέλει να έδωσε εντολή κανείς να μην μπορεί να προμηθευτεί τις πατάτες που εισήγαγε έτσι ώστε να κινήσει το ενδιαφέρον των αγροτών και να ξεπεραστεί η καχυποψία που είχαν για το νέο αυτό αγροτικό προϊόν. Δυστυχώς πρόκειται μάλλον για μύθο.
