Mια συνείδηση ​​ενάντια στη βία

Διαβάζω το δοκίμιο του Στέφαν Τσβάιχ γύρω από τη διαμάχη του Σεβαστιανού Καστελιόν με τον Ιωάννη Καλβίνο: μια υπόθεση του 16ου αιώνα με μια σειρά επίκαιρους υπαινιγμούς. Ο Τσβάιχ την έγραψε το 1936, ενώ ο φασισμός, ο ναζισμός, ο σταλινισμός και οι άλλες υποκατηγορίες του ολοκληρωτισμού κέρδιζαν έδαφος στην Ευρώπη: κι ενώ μοιάζει με την αφήγηση μιας θεολογικής διαφωνίας, ήδη από τον τίτλο «Μια συνείδηση ενάντια στη βία» υπονοεί την εξέγερση του ατόμου μπροστά στην αυθαιρεσία.

Στον 16ο αιώνα, στην εποχή της Προτεσταντικής Μεταρρύθμισης, ο Καλβίνος είχε δημιουργήσει στη Γενεύη ένα είδος θεοκρατικού καθεστώτος στο οποίο η Εκκλησία, δηλαδή ο ίδιος, ρύθμιζε τη ζωή των ανθρώπων μέχρι τις πιο μύχιες πτυχές της. Όποιος διαφωνούσε με τους καλβινιστικούς κανόνες διαβίωσης και θρησκευτικής πρακτικής οδηγούνταν στην πυρά. Αυτή ήταν η μοίρα του γιατρού και θεολόγου Μιγκέλ Σερβέτο τον οποίον βάλθηκε να αποκαταστήσει ο Καστελιόν, διεκδικώντας το δικαίωμα στην «αίρεση».

Ο Σεβαστιανός Καστελιόν ήταν ένας από τους πιο μορφωμένους ανθρώπους στην Ευρώπη του 16ου αιώνα. Όταν πρωτοπήγε στη Γενεύη η σχέση του με τον Καλβίνο ήταν φιλική αλλά με το πέρασμα του χρόνου η θρησκευτική μονολιθικότητα και οι τιμωρίες στις οποίες υπέβαλλε ο Καλβίνος όσους διαφωνούσαν, αποξένωσαν τον Καστελιόν. Όταν άρχισε να τον επικρίνει έμεινε μόνος ― κανείς δεν διακινδύνευε τη συναναστροφή με έναν εχθρό του εκπροσώπου του Θεού επί της γης. Στο βιβλίο του όπου υπερασπιζόταν τους αιρετικούς (De haereticis, 1554) ο Καστελιόν πρότεινε να επιτρέπεται σε κάθε άνθρωπο να ορίζει τη συνείδησή του χωρίς παρέμβαση από το κράτος. Στο «Περί αιρετικών», συγκέντρωνε αποσπάσματα από διάφορους χριστιανούς μελετητές που μιλούσαν υπέρ της ανεκτικότητας έναντι των αντίθετων απόψεων, κι ίσως από ευγένεια, συμπεριέλαβε στο βιβλίο του απόσπασμα του ίδιου του Καλβίνου προτού γίνει Κατεστημένο, όταν αντιμετώπιζε ακόμα διώξεις. Ενώ σήμερα αυτή η έκκληση για ανεκτικότητα φαίνεται προφανής, για τον Καστελιόν ήταν σαν να υπέγραφε τη θανατική του καταδίκη.

Στο «Μια συνείδηση ενάντια στη βία», ο Τσβάιχ περιγράφει τα βάσανά του: του αφαιρέθηκε το δικαίωμα να διδάσκει, στερήθηκε όλα του τα υπάρχοντα και αναγκάστηκε να κάνει χειρωνακτικές εργασίες και να ζητιανεύει για να θρέψει την οικογένειά του. Επί πολλά χρόνια ζούσε με τον φόβο της εκτέλεσης. Κι αν ο Καλβίνος δεν κατάφερε να τον θανατώσει ήταν επειδή δεν πρόλαβε: ο Καστελιόν πέθανε από την κούραση. Στη συνέχεια, φανατικοί καλβινιστές ξέθαψαν το πτώμα και το έκαψαν.

Ο Τσβάιχ έγραφε αυτή την ιστορία με ορίζοντα τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν στην κοσμοπολίτικη Βιέννη τα καλύτερα στοιχεία του πολιτισμού στον οποίο πίστευε γίνονταν σιγά-σιγά στάχτη. Ο ίδιος, ως Εβραίος, χρειάστηκε να καταφύγει στη Βραζιλία, όπου αυτοκτόνησε μαζί με τη σύζυγό του πριν από το τέλος του πολέμου. Αν και στο «Mια συνείδηση ​ενάντια στη βία» δεν κάνει ρητή σύνδεση μεταξύ του Καλβίνου και του Χίτλερ, υπάρχει σαφής παραλληλισμός ο οποίος θα μπορούσε να μεταφερθεί στον Στάλιν ή στον Φράνκο. Το βιβλίο είναι το χρονικό ενός αγώνα που επαναλαμβάνεται στην πορεία της ιστορίας: το άτομο εναντίον της κοινότητας, ή εναντίον των πολλών, ή εναντίον εκείνων που πιστεύουν ότι γνωρίζουν τον σωστό τρόπο να κυβερνούν και να θέτουν κανόνες. Για τον Σεβαστιανό Καστελιόν, η μάχη χάθηκε, αλλά όπως σημειώνει ο Τσβάιχ, οι αιώνες και οι μάχες που ακολούθησαν ήταν κάποια λύτρωση.

Και ναι, και όχι. Η Γενεύη του Καλβίνου έγινε το πρότυπο μιας δυστοπίας που επαναλήφθηκε σε ποικίλες εκδοχές: έναν αιώνα αργότερα, στην Αγγλία, οι Πουριτανοί του Κρόμγουελ προκάλεσαν εμφύλιο πόλεμο με σκοπό την εγκατάσταση θεοκρατικού καθεστώτος· πολλές καταστροφές έμελλαν να συμβούν. Στον 20ό αιώνα το Βερολίνο  και η Μόσχα βρέθηκαν κάτω από την ηγεμονία τρομερών ανδρών που δεν ήταν ποτέ χαρούμενοι. Ψίθυροι, μυστικά, φόβος, καχυποψία· οι τοίχοι έχουν αυτιά και οι γείτονες μπορούν να σε στείλουν στην κρεμάλα: από τους αιρετικούς του 16ου αιώνα μέχρι το Ολοκαύτωμα και τις μεγάλες εκκαθαρίσεις των κομμουνιστικών κομμάτων σε όλο τον κόσμο ο χρόνος φαίνεται μετέωρος. Αν και ο Τσβάιχ γράφει το 1936 για το 1555, μοιάζει να απεικονίζει τα ολοκληρωτικά κράτη του 20ού αιώνα που άσκησαν, εκτός από πολιτικό έλεγχο, πνευματική και ηθική εξουσία· που δημιούργησαν υπηκόους με τεράστια συναίνεση, με συμπεριφορά ορδής που χειροκροτούσε τις εκτοπίσεις, τις εξαφανίσεις με συνοπτικές διαδικασίες. Και που εξυμνούσε, αποθέωνε τον ηγέτη. Στη Γενεύη του 1555 όσοι παραβίαζαν τους κανόνες ― ένας τυφλός που έπαιζε μουσική σε χορό απελάθηκε από την πόλη· ένας άλλος επαίνεσε τη μετάφραση της Βίβλου του Καστελιόν· πάει κι αυτός― αναγκάζονταν σε μετάνοια, σε φυλακίσεις, ταπεινώσεις και θάνατο. Σκληρότερα απ' όλους τιμωρούνταν όσοι αμφισβητούσαν το αλάθητο του Καλβίνου, όπως συνέβη με τον Μιγκέλ Σερβέτο που τον έκαψαν με ένα αντίγραφο του βιβλίου του αλυσοδεμένο στο πόδι του.

Από τότε έχουν συμβεί αναρίθμητες πράξεις βίας: για περίπου δύο αιώνες η χριστιανική εκκλησία έκαιγε, αποκεφάλιζε, στραγγάλιζε και έπνιγε. Αλλά η θανάτωση του Σερβέτο ήταν, όπως είπε ο Βολταίρος, ο πρώτος «θρησκευτικός φόνος» της Μεταρρύθμισης. Έδειξε ότι οι «διαμαρτυρόμενοι» ήταν εξίσου επιρρεπείς με τους Καθολικούς στον δογματισμό, στη μισαλλοδοξία και στη βία. Ο συνήθης παραλογισμός: ο προτεσταντισμός ξεκίνησε σαν μια «αίρεση», σαν μια ανατροπή· ο επαναστάτης του σήμερα είναι ο τύραννος του αύριο.

Στέφαν Τσβάιχ, «Μια συνείδηση ενάντια στη βία. Καστελιόν κατά Καλβίνου», μετάφραση: Δημήτρης Δημοκίδης, πρόλογος: Μανώλης Βασιλάκης, The Athens Review of Books, Αθήνα 2019, σελ. 336