Προστασία της ιδιωτικότητας και της υγείας: ουτοπία ή ρεαλισμός;

Γράφει ο Βενιζέλος Γεωργίου, δικηγόρος, LLM Εμπορικού και Οικονομικού Δικαίου και Υπεύθυνος Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων (DPO)

Μέσα στον ορυμαγδό των τεχνολογικών και ιατρικών εξελίξεων για εύρεση λύσης κατά της μάχης με τον κωρονοϊό φαίνεται να δημιουργείται ένα δίπολο μεταξύ της προστασίας της ιδιωτικότητας και της προστασίας της υγείας. Μήπως, αρκετοί διερωτώνται, στη μάχη αυτή είναι ανέφικτο να κρατηθεί ακέραιο το πλέγμα προστασίας των προσωπικών δεδομένων ή είναι δυνατό μέσα από έναν κατάλληλο μηχανισμό περιορισμών, ελέγχου και διαφάνειας να επιτευχθεί η καλύτερη δυνατή λύση χωρίς να απωλεσθούν κεκτημένα;

Πριν από λίγες μέρες, παγκόσμιοι κολοσσοί της τεχνολογίας (Apple και Google) αλλά και άλλοι developers και προγραμματιστές ανακοίνωσαν ότι συνεργάζονται για τη δημιουργία εφαρμογών ιχνηλάτησης επαφών (tracing apps), δηλαδή εφαρμογών που με τη χρήση Bluetooth ή άλλων δεδομένων γεωεντοπισμού θα ειδοποιούν τον χρήστη αυτής αν ήρθαν σε επαφή με κάποιον φορέα του ιού. Ακόμη, τις ημέρες του Πάσχα είδαμε drones της ελληνικής αστυνομίας να πραγματοποιούν πτήσεις και να ελέγχουν τις κοινωνικές συναθροίσεις. Είδαμε σε χώρες όχι πολύ μακριά από εμάς, να υιοθετούν το μοντέλο του «state of emergency» δηλαδή της κατάστασης έκτακτης ανάγκης στο βωμό της οποίας θυσιάζονται βασικές αξίες και θεμελιώδεις ελευθερίες. Ακόμη, δε, στις πιο ανατολικές χώρες (Ινδία, Κίνα, Σιγκαπούρη, Ισραήλ) είδαμε να εφαρμόζονται μέθοδοι αυστηρής επιτήρησης και επιβολής αυστηρών περιορισμών και κυρώσεων.

Πέρα από τη μεγάλη –πλην όμως αναγκαία– συζήτηση για το αν αυτές οι «τεχνικές» είναι όντως οι προσφορότερες, οι αποτελεσματικότερες και οι πιο αναγκαίες μέθοδοι για τον περιορισμό διασποράς του ιού με σεβασμό πάντα στην αρχή της αναλογικότητας, είναι κρίσιμο το ερώτημα αν αυτές παραβιάζουν όχι μόνο την ιδιωτικότητα και τα προσωπικά δεδομένα αλλά και την ίδια τη σφαίρα της ιδιωτικής αυτονομίας η οποία συνταγματικά προστατεύεται από κρατικές παρεμβάσεις.

Ερωτήματα αναφορικά με τη νομική φύση των νέων εφαρμογών (την αναγκαιότητα ή την υποχρεωτικότητά τους, το ποιος είναι ο υπεύθυνος επεξεργασίας αυτών, σε ποιους τρίτους μεταβιβάζονται τα δεδομένα και για ποιους σκοπούς, ποιος ο χρόνος διατήρησης τους και πότε θα διαγραφούν) συνεχώς εγείρονται, και όποιο κράτος απαντήσει με σαφήνεια στα ερωτήματα αυτά είναι και εκείνο το οποίο θα αποτελεί θεματοφύλακα των δημοκρατικών αξιών και θα διαφοροποιείται εμφανώς από απολυταρχικά καθεστώτα.   

Αξίζει να αναφέρει κανείς ότι το δίπολο αυτό δεν είναι πρωτοεμφανιζόμενο. Ήδη τα γεγονότα της 11ης Σεπτεμβρίου δημιούργησαν μία παρεμφερής διαμάχη μεταξύ προστασίας προσωπικών δεδομένων και πρόληψης της τρομοκρατίας με την υιοθέτηση πολιτικών επιτήρησης που επεξεργάζονται και αναλύουν προσωπικά δεδομένα. Ακόμη και αν μέχρι σήμερα δεν έχει αποδειχθεί ότι οι πολιτικές αυτές είναι αποτελεσματικές, είναι εμφανές πως το ζύγι μεταξύ των δύο γέρνει προς την πλευρά της «θυσίας» της ιδιωτικότητας έναντι της συνεχούς απειλής της τρομοκρατίας. Μάλιστα, στο πολύ κοντινό μας παρελθόν, τον Σεπτέμβριο του 2019, ερευνητική ομάδα της Google απέκτησε πρόσβαση σε ευαίσθητα δεδομένα υγείας που ανήκαν μέχρι τότε σε ορισμένους δημόσιους φορείς του Εθνικού Συστήματος Υγείας της Αγγλίας (NHS) προς τον σκοπό έρευνας για το εάν η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να ανιχνεύσει καλύτερα από τον άνθρωπο οφθαλμολογικές παθήσεις.

Πριν λίγες μέρες, η NHSX, μία ένωση της αγγλικής κυβέρνησης η οποία συστάθηκε με σκοπό να εξελίξει το σύστημα υγείας της Αγγλίας μέσω κατάλληλων τεχνολογικών εφαρμογών που περιλαμβάνουν και επεξεργασία δεδομένων, ανακοίνωσε ότι είναι έτοιμη να θέσει σε κυκλοφορία το νέο tracing app της προς το σκοπό πρόληψης διασποράς του ιού με τη χρήση Bluetooth που αναφέρθηκε παραπάνω. Επίσης, δεν είναι λίγες οι φωνές που κάνουν λόγο ότι η συλλογή των προσωπικών δεδομένων και οι νεοεισελθείσες εφαρμογές επιτήρησης ετοιμάζονταν εδώ και καιρό και ότι αυτές αποτελούν τον προθάλαμο για εξυπηρέτηση πολιτικών, οικονομικών και άλλων σκοπιμοτήτων.

Με άλλα λόγια, θέλω να πω ότι όλο αυτό είναι ένα σίριαλ που το έχουμε ξαναδεί και θα το ξαναδούμε για τον πολύ απλό λόγο ότι η τεχνολογία εξελίσσεται και τα προσωπικά δεδομένα έχουν μια συγκεκριμένη ιδιοσυστασία. Ενσωματώνονται σε ανθρώπινες επιλογές και είναι αποτέλεσμα κοινωνικών διαδικασιών. Με τη διαφορά όμως τώρα ότι οι κυβερνήσεις και οι οργανισμοί έχουν ένα λόγο συγκεκριμένο, αυτόν της προστασίας της υγείας του ανθρώπου που δικαιολογεί με κάθε κόστος οποιοδήποτε μηχανισμό. Μπορούν δηλαδή να υποβαθμίσουν οποιαδήποτε ουσιώδη κριτική που προκαλεί ανησυχία στον κόσμο όχι εξαιτίας κάποιου εχθρού που απειλεί την εθνική ασφάλεια ή προς καταπολέμηση της εγκληματικότητας, αλλά αυτή τη φορά να χρησιμοποιηθεί η ασθένεια και η προστασία της ανθρώπινης υγείας ως άλλοθι σε οτιδήποτε κρίνουν απαραίτητο.

Η τεχνολογία δεν θα πρέπει να μας φοβίζει, αν μάθουμε να τη χρησιμοποιούμε σωστά και για να το κάνουμε αυτό απαιτείται διαφάνεια μέσω νομοθετικών πρωτοβουλιών.

Ομολογουμένως, η Ελλάδα στο επίπεδο αυτό έχει να επιδείξει τουλάχιστον μέχρι στιγμής θετικά δείγματα χωρίς να λείπουν και ασάφειες, όπως για παράδειγμα το ποιος ακριβώς είναι ο υπεύθυνος επεξεργασίας των προσωπικά δεδομένα που στέλνουμε διά του περιβόητου sms για να μας επιτραπεί η έξοδος από το σπίτι. Και επειδή ακριβώς ως λαός εξαιτίας της ιδιοσυγκρασίας μας, ρέπουμε προς συνωμοσιολογικές απόψεις, είναι απολύτως σαφές ότι ο πολίτης πρέπει να εμπιστευθεί τις νέες αυτές τεχνολογίες. Αυτή η εμπιστοσύνη θεμελιώνεται μόνο με τη δημιουργία ενός σαφούς νομικού πλαισίου μέσω του οποίου ακόμα και ο πιο απλός χρήστης να μπορέσει να καταλάβει το ποιος, πού, πότε και γιατί συμβαίνει το καθετί από τη στιγμή που θα εγκαταστήσει τη νέα εφαρμογή μέχρι και την οριστική διαγραφή της.

Η κρίση αυτή χτυπά για πρώτη φορά συθέμελα τον δυτικό πολιτισμό. Η Ευρώπη που φέτος γιορτάζει 70 χρόνια από τη θέσπιση της Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου κινείται, θαρρώ, προς τη σωστή κατεύθυνση. Τόσο οι τελευταίες κατευθυντήριες οδηγίες του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου όσο και το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο, ο Γενικός Κανονισμός Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων αλλά και εν γένει οι δημοκρατικοί της θεσμοί και μηχανισμοί επιδεικνύουν αντακλαστικά.

Η απόλυτα δικαιολογημένη βιασύνη που διακατέχει όλη την ανθρωπότητα να επιστρέψει στην ομαλότητα δε θα πρέπει να μας παρασύρει σε αλυσιτελείς μηχανισμούς. Σε αυτό το δίπολο δεν πρέπει να έχουμε νικητή και ηττημένο. Ιδανικά, δεν θα έπρεπε να κάνουμε λόγο για κάποιου είδους διαμάχη. Η τεχνολογία δεν θα πρέπει να μας φοβίζει, αν μάθουμε να τη χρησιμοποιούμε σωστά και για να το κάνουμε αυτό απαιτείται διαφάνεια μέσω νομοθετικών πρωτοβουλιών με σαφείς οριοθετήσεις και συγκεκριμένο σύστημα περιορισμών. Διότι αυτή η κρίση μάς διδάσκει ότι αν δε καταφέρουμε να μπολιάσουμε την τεχνολογία με τα κοινωνικά μας κεκτημένα θα ξαναβρούμε το πρόβλημα μπροστά μας.