Η περιοδεία της Πρωτοψάλτη, οι αντιδράσεις του Κραουνάκη, η ηθική και το δίκαιο

Είναι γνωστό πως η δημόσια παρουσία του Στ. Κραουνάκη κατά το διάστημα των τελευταίων χρόνων έχει ενοχλήσει πολλούς. Αφενός ο ενοχλητικά, ακόμη και εσκεμμένα υπερβολικά πολλές φορές, προκλητικός και βλάσφημος λόγος του και, αφετέρου, η συχνή αναγωγή των λεγομένων του στο επίπεδο της πολιτικής επί παντός επιστητού, με βάση τις δικές του πεποιθήσεις, χωρίς οποιοδήποτε στοιχειώδες φίλτρο ή και πρόσχημα έστω ανοχής της αντίθετης με τη δική του άποψης, είναι αναμενόμενο (ενδεχομένως και επιδιωκόμενο κι από τον ίδιο) να ενοχλεί την αισθητική και τις πεποιθήσεις πολλών.

Ομολογώ πως συγκαταλέγομαι σ’ αυτούς, παρότι ταυτόχρονα αναγνωρίζω ως αναφαίρετο δικαίωμα του καθενός -ειδικά ενός μεγάλου αναμφισβήτητα καλλιτέχνη, με την σύμφυτη ελευθεριότητα που η τέχνη ανέχεται, καλλιεργεί ή και ενίοτε απαιτεί- να συμπεριφέρεται όπως εκείνος επιλέγει, «όπως γουστάρει» για την ακρίβεια, αρκεί όμως να μην προσβάλλει κανέναν, κάτι που συχνά κάνει ο συγκεκριμένος.

Ομολογώ επίσης πως συγκαταλέγομαι σ’ εκείνους που επιδοκίμασαν ανεπιφύλακτα την πρόσφατη περιοδεία της Α. Πρωτοψάλτη στους δρόμους της Αθήνας, θεωρώντας τις σχετικές αντιδράσεις αδικαιολόγητες, μικρόψυχες και πολιτικά προπετείς.

Όμως, όσο κι αν προσωπικά δεν μου άρεσε καθόλου ούτε η αντίδραση του ίδιου του Στ. Κραουνάκη, αν θέλουμε να είμαστε δίκαιοι στις απόψεις και την κριτική μας, η αλήθεια είναι ότι στη συγκεκριμένη περίπτωση τα πράγματα δεν είναι καθόλου απλά.

Συγκεκριμένα, επειδή πριν αποφανθούμε περί δικαίου και αδίκου είναι καλό να ξέρουμε τι στ’ αλήθεια ισχύει (το οποίο συχνά είναι διαφορετικό από αυτό που νομίζουμε), τα πράγματα έχουν ως εξής, χωρίς να μπαίνουμε σε μεγάλες λεπτομέρειες:

1. Το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας προβλέπει δύο ειδών δικαιώματα για τους δημιουργούς, το «περιουσιακό δικαίωμα» (δηλαδή το δικαίωμα εκμετάλλευσης του έργου τους) και το «ηθικό δικαίωμα».

2. Το «ηθικό δικαίωμα», αντίθετα με ό,τι λέει η λέξη, δεν είναι κάτι που βρίσκεται στο επίπεδο της ηθικής, αλλά πρόκειται για ένα συγκεκριμένο, προβλεπόμενο από τον νόμο δικαίωμα, που ονομάστηκε έτσι («ηθικό») για να διακρίνεται από το περιουσιακό δικαίωμα, αφού το μεν ένα αναφέρεται στα ζητήματα εκμετάλλευσης του έργου, ενώ το άλλο, το ηθικό, αφορά στην προστασία του προσωπικού δεσμού του δημιουργού με το έργο του, χωρίς αυτή η προστασία να είναι πάντοτε άμοιρη οικονομικών προεκτάσεων και συνεπειών.

3. Πέρα από θεωρητικές διαφωνίες, αν πρόκειται δηλαδή για κάτι που αφορά περισσότερο στο πρόσωπο του δημιουργού (ως ειδικότερη έκφανση του δικαιώματος της προσωπικότητάς του) ή στο ίδιο το έργο, ο κανόνας είναι πως το ηθικό δικαίωμα δεν αποχωρίζεται ποτέ τον δημιουργό του. Είναι ανεπίδεκτο παραίτησης, αμεταβίβαστο εν ζωή και μόνο υπό όρους μπορεί να περιοριστεί. 

4. Το ηθικό δικαίωμα του δημιουργού, επειδή ακριβώς δεν ανάγεται στο πεδίο της ηθικής αλλά προβλέπεται από το θετό δίκαιο, έχει απολύτως οριοθετημένο από τον νόμο (ν. 2121/1993 στη χώρα μας) περιεχόμενο, το οποίο προσδίδει συγκεκριμένες εξουσίες στον δημιουργό. Δηλαδή, για να έχουμε προσβολή του ηθικού δικαιώματος ενός δημιουργού δεν αρκεί να μη συμβαδίζει με τις δικές του γενικότερες ηθικές αντιλήψεις και κοσμοθεωρίες, αλλά μόνον όταν συντρέχει περίπτωση παραβίασης των συγκεκριμένων εξουσιών που ο νόμος προσδιορίζει ως περιεχόμενο του ηθικού δικαιώματος.

5. Για την περίπτωση που μας ενδιαφέρει, νομίζω πως από τις διάφορες εξουσίες που το ηθικό δικαίωμα παρέχει στον δημιουργό (απόφαση για την πρώτη δημοσίευση του έργου, δικαίωμα αναγνώρισης της πατρότητάς του, προστασία της ακεραιότητας του έργου, δικαίωμα προσπέλασης στο έργο κλπ), αυτή που τυγχάνει εφαρμογής εν προκειμένω είναι η εξουσία του δημιουργού να απαγορεύει, πέρα από κάθε παραμόρφωση, περικοπή ή άλλη τροποποίηση του έργου του, και «κάθε προσβολή του δημιουργού οφειλόμενη στις συνθήκες παρουσίασης του έργου στο κοινό» (περ. γ΄, παρ. 1, άρθρου 4 του ν.2121/1993).

Το παράδειγμα που θυμάμαι ότι μας έλεγαν στο Πανεπιστήμιο περί αυτού ήταν του συνθέτη του οποίου το μουσικό έργο μια ορχήστρα έπαιζε προς τέρψη ενός αιμοσταγούς δικτάτορα: το ηθικό δικαίωμα ήταν το δικαίωμα του δημιουργού-συνθέτη να απαγορεύσει αυτή την χωρίς τη θέλησή του εκτέλεση του έργου του μπροστά στον αιμοσταγή δικτάτορα.

6. Έχει δηλαδή δίκιο στη συγκεκριμένη περίπτωση ο Κραουνάκης ή όχι; Δύσκολο να πεις με σιγουριά. Αυτός που θα κρίνει (το δικαστήριο δηλαδή, αν τελικά προσφύγει στη Δικαιοσύνη, όπως προανήγγειλε) θα εξετάσει αν οι συγκεκριμένες συνθήκες εκτέλεσης του έργου (ήτοι, στον δρόμο, έξω από το Μέγαρο Μαξίμου, με παρόντα τον Πρωθυπουργό) συνιστούν ή όχι προσβολή του δημιουργού, του Στ. Κραουνάκη εν προκειμένω. Εξ όσων γνωρίζω, μη όντας όμως ειδικός, δεν υπάρχουν πολλές φορές που τα δικαστήρια έχουν αποφανθεί επί τέτοιων ζητημάτων. Οι περισσότερες φορές που η Δικαιοσύνη έχει ερμηνεύσει τον νόμο ασχολούμενη με παραβιάσεις του ηθικού δικαιώματος σχετίζονται με πιο συνηθισμένες περιπτώσεις, όπως μη αναφορά του ονόματος των δημιουργών, προσβολή της ακεραιότητας του έργου τους με δημοσίευση επιλεκτικών αποσπασμάτων, αδυναμία προσπέλασής τους στο έργο τους κλπ. Προσβολή του δημιουργού οφειλόμενη στις συνθήκες παρουσίασης του έργου του και, μάλιστα, σε συνθήκες όπως της προκειμένης περίπτωσης, δεν έχει κριθεί μέχρι τώρα τι συνιστά. Άρα, αυτή η περίπτωση θα αποτελέσει ένα πρώτο ενδιαφέρον προηγούμενο. 

7. Τα στοιχεία προς εξέταση, με ευρύτερο μάλιστα, όχι μόνο νομικό, ενδιαφέρον, είναι πολλά: Η εξουσία του δημιουργού να απαγορεύει την παρουσίαση του έργου του σε συνθήκες που τον προσβάλλουν μπορεί και πρέπει να γίνεται εκ των υστέρων ή προκαταβολικά; Ποιος είναι δηλαδή ο κρίσιμος χρόνος; Και αν γίνεται εκ των υστέρων, μπορεί να ισχύει όχι μόνο για το εφεξής χρονικό διάστημα, αλλά και για το πριν, με συνέπειες μάλιστα αναδρομικά για τους υπαίτιους; Υπάρχει, συνεπώς, μια υποχρέωση των ερμηνευτών (της Αλκ. Πρωτοψάλτη εν προκειμένω) να λαμβάνουν προκαταβολικά υπ όψιν τους τη νομιζόμενη βούληση του δημιουργού, όταν ο ίδιος δεν την έχει ακόμη εκφράσει; Και, κυρίως, τι μπορεί να θεωρείται ως προσβολή; Αυτό που ο δημιουργός θεωρεί ως προσβολή, κατά το δοκούν και σύμφωνα αποκλειστικά με τις δικές του αντιλήψεις ή, μήπως, αυτό κρίνεται με αντικειμενικό τρόπο; Και όταν λέμε με αντικειμενικό τρόπο εννοούμε με βάση τον κώδικα αξιών του δημιουργού και την πρότερη στάση του (π.χ. όταν δεν ενοχλείσαι το τραγούδι σου να εκτελείται στο τελευταίο σκυλάδικο της χώρας, δικαιούσαι να ενοχλείσαι και να θεωρείς «σιχαμερό» να παίζεται μπροστά στον εκλεγμένο πρωθυπουργό της, επειδή εσύ δεν τον γουστάρεις εξαπανέκαθεν όπως λες;) ή μήπως με βάση τις γενικότερες αντιλήψεις του μέσου συνετού ανθρώπου ως προς το τι μπορεί να θεωρείται ως προσβολή και τι όχι; Και, εν πάσει περιπτώσει, είναι ανεξέλεγκτη η βούληση και οι αντιλήψεις του κάθε δημιουργού σε σχέση με το έργο του; 

8. Για όλα τα παραπάνω, χωρίς να προκαταλαμβάνουμε τίποτα, ασφαλώς και μπορούμε να έχουμε μία νομική εκτίμηση και να διακινδυνεύσουμε μια πρόβλεψη ως προς την κατάληξη της συγκεκριμένης υπόθεσης, ιδίως υπό το φως της θεμελιώδους αρχής του νομικού μας συστήματος, που θέτει στον πυρήνα του ως τελικό κριτή και μέτρο κάθε δικαιώματος τη μη καταχρηστική άσκησή του, κάτι που κρίνεται πάντα ad hoc, με βάση τα ειδικότερα στοιχεία που συγκροτούν την κάθε υπόθεση. 

Κάποιος τώρα θ’ αναρωτιέται γιατί γράφονται όλα τα ανωτέρω. Γράφονται επειδή για κάποιους από μας σημασία δεν έχουν μόνο οι απόψεις, οι δικές μας και των άλλων, περί σωστού και λάθους, αλλά και το τι λένε οι κανόνες (δικαίου) που η κοινωνία μας έχει θεσπίσει και οι οποίοι πρέπει να τηρούνται. Τους κανόνες δε αυτούς δεν πρέπει να τους θυμόμαστε μόνο όταν μας βολεύουν, αλλά πάντα, ακόμη και όταν κάνουν δυσκολότερα τα πράγματα για τις δικές μας αντιλήψεις. Δημοκρατία άλλωστε είναι ακριβώς αυτό, η ευαισθησία σου να μην τελειώνει εκεί που οι απόψεις σου συναντούν τις διαφορετικές απόψεις των άλλων.