Πανδημίες, καταστροφές και αλλαγές

Με το ξέσπασμα της πανδημίας, άρχισαν να γίνονται πυκνές αναφορές και συγκρίσεις με τον Μαύρο Θάνατο που έπληξε την Ευρώπη τον 14o αιώνα, αφάνισε τον μισό πληθυσμό της, προκάλεσε μαζικά μεταναστευτικά κύματα και άλλαξε την κοινωνία με δραματικό τρόπο. Δεν συμβαίνει το ίδιο σε κάθε πανδημία και οι περισσότερες ξεχνιούνται γιατί οι άνθρωποι αποστρέφονται την μνήμη του θανατικού. Το αν θα γίνουν ή όχι δραστικές μεταβολές, καθορίζεται από το πόσο θεμελιακά η κάθε πανδημία ανατρέπει τις κρατούσες δομές και πόσο έτοιμοι είναι όσοι θέλουν να τις αλλάξουν. Για αυτό είναι χρήσιμο να ξέρουμε τι ακριβώς συνέβη στην Ευρώπη και γιατί πυροδότησε τόσο εκτεταμένες ανατροπές στην οικονομία και την κοινωνία. Με την σημερινή πανδημία υπάρχουν κάποιες ομοιότητες, αλλά και πολύ μεγάλες διαφορές. Η ιστορία συνήθως δεν επαναλαμβάνεται, ούτε παρομοίως ούτε ως φάρσα.

Στα μέσα του 14^ου αιώνα η Ευρώπη δοκιμάζεται από μια μεγάλη επιδημία πανώλης η οποία ξεκίνησε από την πόλη Θεοδοσία στην Κριμαία. Ο Ταμερλάνος που την πολιορκούσε επί μήνες έριχνε με τον καταπέλτη μολυσμένα πτώματα, μια φριχτή μορφή βιολογικού πολέμου για να μολύνει τον έγκλειστο πληθυσμό. Τελικά κόλλησαν οι Γενουάτες ναυτικοί που την υπερασπίζονταν και μετέφεραν τον ιό στην Ιταλία και από εκεί στις άλλες χώρες.  Οι απώλειες σε ανθρώπινες ζωές ήταν τρομακτικές επιφέροντας τεράστιες αλλαγές στα δημογραφικά και κοινωνικά δεδομένα. Ο πληθυσμός της Ευρώπης μειώθηκε στο ήμισυ και χρειάστηκαν 300 χρόνια για να γίνει ξανά ο ίδιος που ήταν πριν την επιδημία. Ο λοιμός (= πανώλη) οδήγησε σε μαζικό λιμό (=πείνα) και σε μία χωρίς προηγούμενο οικονομική και κοινωνική κρίση που κλόνισε θεσμούς, εξουσίες και αντιλήψεις σε όλο το φάσμα της ανθρώπινης δραστηριότητας.

Ας δούμε πρώτα τις οικονομικές πλευρές: Καθώς η επιδημία αφάνισε όχι μόνο τους ανθρώπους αλλά και το ζωικό κεφάλαιο, προκάλεσε μεγάλη πτώση της παραγωγής στην ύπαιθρο. Στην Γαλλία η μείωση της γεωργίας οδήγησε σε τετραπλασιασμό των τιμών τροφίμων και οι εργάτες των πόλεων ξεσηκώθηκαν ζητώντας καλύτερους μισθούς για να μπορέσουν να επιβιώσουν. Παρά την προσπάθεια κατάπνιξης, σε αρκετές περιπτώσεις κατάφεραν να αποσπάσουν σημαντικές αυξήσεις από τους πανικοβλημένους εργοδότες τους.

Όταν είδαν τους χωρικούς να φεύγουν στις πόλεις για να προστατευτούν από την πανούκλα, οι γαιοκτήμονες μείωσαν πολύ τα ενοίκια των κτημάτων και δέχτηκαν οι καλλιεργητές να έχουν μεγαλύτερο μερίδιο παραγωγής και περισσότερη ελευθερία μετακίνησης. Οι τεχνίτες των πόλεων βλέποντας τους βοηθούς τους να αφανίζονται, άρχισαν να ανοίγουν πιο εύκολα τις πόρτες των συντεχνιών σε χωρικούς που ζητούσαν δουλειά. Η ταυτόχρονη κρίση λιμού και λοιμού έδρασε έτσι ως μηχανισμός ταχείας ενσωμάτωσης των χωρικών στην παραγωγική διαδικασία και μεγαλύτερων αμοιβών της εργασίας τους, σπάζοντας στεγανά καταπίεσης και αποκλεισμού που κυριαρχούσαν επί αιώνες.

Όπως γίνεται συχνά σε τέτοιες περιπτώσεις, πολλοί είδαν την κρίση απλώς ως μία ευκαιρία να πλουτίσουν περισσότερο. Έμποροι ζητούσαν πολύ παραπάνω τιμές για τα προϊόντα τους, γιατροί για τις αμφιλεγόμενες φροντίδες τους, ακόμα και ιερείς απαιτούσαν μεγάλα ποσά για την εξόδιο ακολουθία. Αρκετοί παντρεύονταν άτομα που είχαν προσβληθεί από την πανούκλα για να κληρονομήσουν πλούτο και τίτλους ευγενείας, ενώ άλλοι πλαστογραφούσαν διαθήκες και άρπαζαν τις περιουσίες όσων χάνονταν. Καθώς πολλοί ετοιμοθάνατοι χάριζαν τα υπάρχοντά τους στην Εκκλησία ως μια ύστατη ικεσία στον Ύψιστο, οι Επίσκοποι βρέθηκαν μετά την κρίση να κατέχουν μεγάλη περιουσία σε ακίνητα, εκτάσεις και χρυσό.

Η θλιβερή αυτή διαδικασία ανακατανομής πλούτου αφήνει έντονα σημάδια στην μεσαιωνική κοινωνία και πυροδοτεί πολλές από τις μετέπειτα αντιδράσεις. Μεγάλο κλονισμό δέχεται η εξουσία της Εκκλησίας, η οποία - εκτός από την απληστία της να κληρονομεί τις διαθήκες των αρρώστων - είχε την έμπνευση να ερμηνεύσει την επιδημία ως τιμωρία του Θεού επί των αμαρτωλών. Τότε εμφανίστηκε η πρακτική εξιλέωσης μέσω του της αυτομαστιγώματος (flagellate), το οποίο ακολουθείται μέχρι σήμερα από τα σκληροπυρηνικά τάγματα του Opus Dei. Για να αποδείξει μάλιστα την θεωρία της «Θείας Οργής», η Ιερά Εξέταση εξαπέλυσε νέους σκληρούς διωγμούς εναντίον των Εβραίων ως υπαίτιων για την συμφορά.

Όπως όμως συμβαίνει συνήθως στις κρίσεις, η εμμονή σε μια παράλογη θεωρία κάνει την καταστροφή ακόμα μεγαλύτερη. Οι διώξεις των Εβραίων – που συνήθως ήταν πιο μορφωμένοι από τον μέσο όρο - στέρησαν την κοινωνία από έμπειρα άτομα τα οποία  θα μπορούσαν να βοηθήσουν τους αρρώστους. Από την άλλη μεριά, η υποχρεωτική συμμετοχή του κόσμου σε λιτανείες και ικεσίες έκανε ακόμα πιο εύκολη την μετάδοση της επιδημίας. Σιγά-σιγά μερικοί στοχαστές αρχίζουν και διατυπώνουν ανοιχτά τις αμφιβολίες τους για τις εξουσίες των ηγεμόνων και αναζητούν περισσότερα δικαιώματα και ελευθερία. Από πολλές απόψεις, η οικονομική και κοινωνική εξολόθρευση του 14ου αιώνα επώασε την γέννηση μιας νέας πιο ελεύθερης και ανοιχτής κοινωνίας.

Στα μέσα του 14ου αιώνα παρατηρείται μια σημαντική κλιματική αλλαγή, καθώς κατεβαίνουν οι πάγοι από την Αρκτική και αλλάζει όλο το οικοσύστημα στην Βόρεια Ευρώπη. Στις σκανδιναβικές χώρες επικρατούν πολικές θερμοκρασίες που καταστρέφουν τις σιτοκαλλιέργειες και προκαλούν μεγάλη παραγωγική κρίση. Οι περιβαλλοντικές αλλαγές φέρνουν μια εντατική αναζήτηση νέων κλάδων δραστηριότητας για να αντισταθμίσουν την χειροτέρευση αποδόσεων της γης. Την ίδια στιγμή για να αντιμετωπίσουν τις απώλειες εργατικών χεριών λόγω επιδημίας, αρχίζει στην Κεντρική Ευρώπη μια αναζήτηση νέων τεχνικών παραγωγής που βασίζεται περισσότερο στις πάγιες επενδύσεις.

Προκύπτουν έτσι νέες ευκαιρίες εξειδίκευσης και ανταλλαγής. Η εξαφάνιση των καλλιεργειών στις βόρειες χώρες ενδυναμώνει το εμπόριο με τις νότιες και δημιουργεί αμφίδρομα μεταναστευτικά ρεύματα στην Ευρώπη. Η ανάπτυξη του εμπορίου έχει άμεση συνέπεια την συσσώρευση χρήματος και πλούτου που επιζητεί την αναπαραγωγή και την επέκτασή του. Ταυτόχρονα όμως, όλο και περισσότεροι σε κάθε κοινωνία απαιτούν και πρόσβαση στην διαχείριση και διανομή του.

Με την αναστάτωση που επικρατεί στις οικονομικές σχέσεις λόγω της επιδημίας, σε λίγα χρόνια ξεσπούν εξεγέρσεις εναντίον του παλαιού καθεστώτος των μεγάλων γαιοκτημόνων, των άπληστων δανειστών και της σκληρής φορολογίας. Το 1358 εξεγείρονται οι χωρικοί στην Γαλλία, οι οποίοι διαμαρτύρονται για την αδυσώπητη φορολογία και την έλλειψη βασικών αγαθών. Το 1378 οργανώνεται η εξέγερση των Τσιόμπι (ciompi=υφαντουργοί) στην Φλωρεντία, που διαμαρτύρονται για την τοκογλυφία των τραπεζών και τις σκληρές συνθήκες εργασίας. Ζητούν αντιπροσώπευση στην τοπική βουλή (Signoria) την οποία καταλαμβάνουν επί 41 ημέρες πριν τελικά καταρρεύσουν.

Όταν το 1381 στην Αγγλία επιβάλλεται νέος κεφαλικός φόρος (για τρίτη φορά σε διάρκεια τετραετίας), οι εξουθενωμένοι χωρικοί και εργάτες εξεγείρονται και περικυκλώνουν το Λονδίνο απαιτώντας, όχι μόνο ελάφρυνση της φορολογίας, αλλά και πολιτικά δικαιώματα και προστασία από την αυθαιρεσία των γαιοκτημόνων. Παρόμοιες εξεγέρσεις γίνονται στο Βέλγιο από εργάτες, ενώ το 1382 στην Γαλλία η απόφαση επιβολής φόρων στο κρασί και το αλάτι προκαλεί γενικευμένη εξέγερση εργατών, τεχνιτών και εμπόρων σε όλες τις μεγάλες πόλεις. Για πολλούς μήνες γίνονταν εκτεταμένες λεηλασίες εφοριών, εκκλησιών και αρχοντικών όπου διαμένουν οι ευγενείς. Οι εξεγέρσεις καταπνίγονται με σφαγές, αλλά οι αιτίες τους δεν εκριζώνονται.

Καθώς φεύγει ο επάρατος 14ος αιώνας, ξεπροβάλλει μια κοινωνία που δεν αντέχει το παλιό σύστημα, αλλά δεν γνωρίζει και ποιο είναι το νέο που έρχεται. Οι αντιθέσεις μεγαλώνουν και η φεουδαρχική εξουσία αρχίζει να αποδέχεται ένα πιο ανοιχτό σύστημα αντιπροσώπευσης και μία πιο ελεύθερη διαδικασία απόκτησης και διαχείρισης του πλούτου που συσσωρεύεται στις νέες οικονομικές συνθήκες. Η πιο γρήγορη ακμή παρατηρείται στην Ιταλία, η χώρα που είχε πληγεί πρώτη από την επιδημία όταν τα κρούσματα έφτασαν στο λιμάνι της Γένοβας. Τώρα όμως ο ιταλικός στόλος αποτελεί το πιο εύχρηστο μέσο για την διάδοση του εμπορίου στην Ευρώπη. Στη Φλωρεντία και την Σιένα τα εμπορικά παζάρια προσελκύουν προϊόντα και πλούτο από όλο τον κόσμο και η τοπική παραγωγή κρασιού και ρούχων γνωρίζει πρωτοφανή ζήτηση και άνθηση.

Η ακμή των πόλεων κατά την ύστερη φάση του Μεσαίωνα, οι κοινωνικές ανακατατάξεις, οι μετακινήσεις των πληθυσμών και η αφύπνιση του εμπορίου αλλάζουν τα δεδομένα της μακράς στασιμότητας και αναζητούνται νέες ιδέες για να ερμηνεύσουν τα φαινόμενα και να καθοδηγήσουν τις εξελίξεις. Η οικονομική σκέψη αισθάνεται πιο ελεύθερη και αναπτύσσεται σε πεδία που μέχρι τότε δεν επιτρεπόταν, όπως  η υπεράσπιση του εμπορίου, η καταδίκη της αποθησαύρισης, η ελεύθερη διαμόρφωση των τιμών και φυσικά η κυκλοφορία του χρήματος. Καθώς η Εκκλησία αποσύρει τις απαγορεύσεις για τον τόκο, ο πλούτος μπορεί πλέον να δανειστεί νόμιμα χωρίς να χρειάζεται τους τοκογλύφους και αυτό οδηγεί στην δημιουργία των πρώτων τραπεζών που χορηγούν δάνεια στους παραγωγούς της περιοχής, αλλά και σε ξένους ηγεμόνες. Με την διαδικασία αυτή θα προκληθούν λίγο αργότερα και οι κρίσεις χρέους. Η παλιά κοινωνία θρυμματίζεται και ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής αρχίζει σιγά-σιγά να εδραιώνεται.

Το κείμενο έχει βασιστεί στο βιβλίο του συγγραφέα «Οικονομικές Θεωρίες και Κρίσεις», εκδόσεις Κριτική, Β΄ έκδοση, 2014, Αθήνα.