Προμηθέας Δεσμώτης και Ιησούς Εσταυρωμένος: το διαχρονικό δοκίμιο πόνου και οδύνης

Το μαρτύριο του Σταυρού και τα Πάθη του Θεού βρίσκουν διαχρονική απήχηση διότι αντιπροσωπεύουν την οδύνη του Ανθρώπου στη διάρκεια του βίου του. Έτσι ο «Εσταυρωμένος» αποτελεί δοκίμιο πάνω στην έννοια του ανθρώπινου πόνου. Έρχεσαι στη ζωή για να πονέσεις και να υποφέρεις και αυτό αποτελεί βεβαιότητα. Συνήθως σύρεται σε σταυρούς ο αθώος άνθρωπος όπως ακριβώς και ο Ιησούς. Ιδιαίτερα επιρρεπείς σε «σταυρώσεις» είναι μάλιστα οι ανιδιοτελείς, οι ιδεολόγοι, οι οραματιστές, οι ανάργυροι (όσοι δηλαδή δεν χρηματίζονται), οι καθαροί και έντιμοι που ενοχλούν με την προκλητική λευκότητα και διαφάνεια της ψυχής του.

Αντιλαμβάνομαι μάλιστα, ας μην είμαστε αφελείς, ότι η αντίστροφη μέτρηση για την εξόντωση του Ιησού από την καθεστηκυία τάξη της εποχής του άρχισε από την στιγμή που πέταξε έξω τους εμπόρους από τον Ναό του Σολομώντος. Τους πέταξε έξω οργισμένος και θυμόμαστε βέβαια την περίφημη φράση του όταν εξεδίωξε τους εμπόρους: Το σπίτι του πατέρα μου καταντήσατε σπίτι εμπορίου! Αυτό οι έμποροι δεν του το συγχώρησαν γιατί έτσι μπήκε εμπόδιο στην κερδοσκοπία και παρενόχλησε τα εμπορικά συμφέροντα. Για τον ίδιο ακριβώς λόγο «σταυρώνονται» διαχρονικά οι ιδεολόγοι, οι ανθρωπιστές, οι ανιδιοτελείς, οι αθώοι. Για τον ίδιο λόγο βομβαρδίζονται σήμερα άμαχοι και γυναικόπαιδα, εξορίζονται γηγενείς πληθυσμοί, γίνονται ολόκληροι λαοί πρόσφυγες σε άλλες χώρες. Εσταυρωμένοι είναι όσοι απαρτίζουν τον άμαχο πληθυσμό της Συρίας αυτή την εποχή. Εσταυρωμένοι είναι όσοι ρίχνονται στα κύματα προκειμένου να γλυτώσουν από την λαίλαπα των πολέμων αναζητώντας ξένες πατρίδες. Εσταυρωμένοι επίσης υπήρξαν όσοι ιστορικά υπέστησαν εξορίες και διώξεις για τις πολιτικές ή ιδεολογικές τους πεποιθήσεις.

Το αίνιγμα του πόνου και της ασθένειας βασανίζει κάθε άνθρωπο που έρχεται στον κόσμο. Οι αρχαίοι πολιτισμοί συμβίωναν περισσότερο ρεαλιστικά µε την ασθένεια και τον πόνο σε σχέση µε τους σύγχρονους ανθρώπους. Το προσδόκιμο της επιβίωσης ήταν πολύ βραχύτερο, πολλά παιδιά πέθαιναν πριν γιορτάσουν τα πρώτα τους γενέθλια, ελάχιστοι άνθρωποι δεν είχαν προσβληθεί από σοβαρές ασθένειες στη διάρκεια της ζωής τους. Οι άνθρωποι δεν είχαν καταφέρει να δώσουν βιολογικές εξηγήσεις στο φαινόμενο του πόνου και ο πόνος είχε αποδοθεί στους θεούς, ήταν σταλμένος από τους θεούς σαν συνέπεια παράβασης των ηθικών νόμων και είχε σκοπό την παιδαγωγία η τον εξιλασμό: τον φρονείν βροτούς οδώσαντα, τον πάθει µάθος θέντα κυρίως έχειν, (βλ. Αισχύλου Ορέστεια).

Το κείμενο της τραγωδίας «Προμηθέας Δεσμώτης» του Αισχύλου μοιάζει εκπληκτικά με τα κείμενα των Ευαγγελίων και τα κείμενα της εκκλησιαστικής υμνολογίας (βλ. Μεγάλης Εβδομάδας). Όπως ο Ιησούς είναι καρφωμένος στο Σταυρό, έτσι και ο Προμηθέας είναι δεμένος με ατσάλινα δεσμά σε βραχώδη κορυφή του Καύκασου και βασανίζεται εξαιτίας της αγάπης του για το ανθρώπινο γένος (διά την λίαν φιλότητα βροτών). Το μαρτύριο του Προμηθέα, που έδειξε τέτοια συμπόνια στους ανθρώπους (πάσχειν με αλγειναίσιν, θνητούς δε εν οίκτω προθέμενος) βρίσκει αντίστοιχο τρόπο έκφρασης στο μαρτύριο του Χριστού (εξηγόρασας ημάς εκ της κατάρας του νόμου τω τιμίω σου αίματι, τω σταυρώ προσηλωθείς και τη λόγχη κεντηθείς την αθανασίαν επήγασας ανθρώποις). Αξιοθαύμαστα συμπίπτουν εκφράσεις μεταξύ των λόγων του Προμηθέα, που με τη θυσία του σβήνει από τους θνητούς το φόβο του θανάτου (θνητούς γε έπαυσα μη προδέρκεσθαι μόρον) και της υμνολογίας του Μ. Σαββάτου (θανάτω θάνατον πατήσας, ο σταυρόν υπομείνας και τον θάνατον καταργήσας). Ο Προμηθέας αψηφά κεραυνούς και αστραπές που εκτοξεύει εναντίον του ο Δίας και ρίχνεται στα Τάρταρα, ενώ περιγράφονται παράλληλες γεωφυσικές μεταβολές ως «χθων σεσάλευται», δηλαδή σείεται η γη ή ως «ξυντετάρακται δι' αιθήρ πόντω», δηλαδή συνταράζεται αιθέρας και πόντος. Με ανάλογες εκφράσεις περιγράφεται το τέλος του Ιησού στα Ευαγγέλια, βλ. «σκότος εγένετο επί πάσαν την γην» και «ιδού το καταπέτασμα του ναού εσχίσθη από άνωθεν έως κάτω, η γη εσείσθη και αι πέτραι εσχίσθησαν». Θα μπορούσε να θεωρήσει κάποιος τους στίχους του Αισχύλου τόσο προφητικούς ώστε είναι απορίας άξιον πως στο κείμενο μιας αρχαίας τραγωδίας προτυπώνονται με τις ίδιες γλωσσικές εκφράσεις τα στιγμιότυπα του μαρτυρίου του Ιησού.

Ο πόνος αγγίζει συνολικά την ανθρώπινη ύπαρξη και δεν υπάρχει σωματικός πόνος που δεν αντανακλάται στον ψυχισμό αλλά και αντίστροφα κάθε ψυχικός πόνος έχει σωματικά επακόλουθα. Με αφορμή τα δρώμενα της Μεγάλης Εβδομάδος θα αναφέρω εδώ τον ψυχικό πόνο και την θλίψη που βίωσε ο Πέτρος, ο μαθητής του Ιησού, όταν συνειδητοποίησε ότι ο φόβος της σύλληψης τον οδήγησε να αρνηθεί τρεις φορές τον δάσκαλο του. Σήμερα όμως βιώνουμε έναν ευδαιμονιστικό πολιτισµό που ανάγει την καλοπέραση σε ύψιστη αξία και έτσι κάθε µορφή πόνου είναι ανεπιθύµητη. Επιπλέον αποκλείεται το ενδεχόµενο ο πόνος ή η ασθένεια να ενταχθούν στο πλαίσιο της ζωής µε φυσικό τρόπο και αποκλείεται επίσης κάθε αναζήτηση ωφέλειας στο στοιχείο του πόνου ή άλλος τρόπος αντιµετώπισης του διδύμου πόνος-ασθένεια πλην µηχανικής ή φαρµακευτικής ιατρικής παρέμβασης. Βρήκα εξαιρετικά εύστοχα τα λόγια του γνωστού γελοιογράφου Μπόστ σε από τις τελευταίες του συνεντεύξεις (1995) όταν μιλούσε για τον ευδαιμονισμό της εποχής: «Τα σηµερινά παιδιά στερούνται ολοένα και περισσότερο το αίσθηµα του πόνου, για αυτό το λόγο έχουν µια τάση να προκαλούν τον πόνο γύρω τους. Θεατές του πόνου κατάντησαν τα σηµερινά παιδιά ενώ εµείς, η γενιά της κατοχής και του εμφυλίου είμασταν οι τελειόφοιτοι του πόνου, αυτή είναι η διαφορά».

Είναι ενδιαφέρον να δούμε κατά πόσον παραμένουμε όμως αδύναμοι απέναντι στον πόνο και αν τελικά καταλήγουμε σκλάβοι του πόνου. Θυμάμαι κάποτε το θέαμα ενός εξουθενωμένου μαραθωνοδρόμου που μπήκε στο στάδιο προκειμένου να τερματίσει και έμεναν ακόμα 400 μέτρα. Παραληρούσε από την αφυδάτωση και οι κράμπες έκαναν τα πόδια του να τρικλίζουν, από στιγμή σε στιγμή έτοιμος να καταρρεύσει. Επίσημοι και θεατές είχαν σηκωθεί όρθιοι και παρατηρούσαν με ανάμεικτα συναισθήματα τρόμου και θαυμασμού. Δεν κέρδισε μετάλλια και δεν κατέρριψε κανένα ρεκόρ. Ο στόχος ήταν μόνον η γραμμή τερματισμού. Εκείνη τη στιγμή το πλήθος παρακολουθούσε τον πόλεμο ανάμεσα στην ανθρώπινη θέληση και τον ανθρώπινο πόνο. Κανείς δεν μπορούσε να βοηθήσει μέχρι που το ανθρώπινο εκείνο ερείπιο πέρασε τη γραμμή τερματισμού και αμέσως μετά μεταφέρθηκε στο νοσοκομείο όπου και ανέρρωσε σύντομα. Κανείς δεν του είχε επιβάλλει να μετέχει, δεν έτρεχε για να σώσει την οικογένεια του ή για να βγάλει το ψωμί του. Ίσως αν το τέρμα ήταν πενήντα μέτρα μακρύτερα να είχε πάθει ανακοπή και να είχε πεθάνει. Αυτή την ικανότητα και την δύναμη, για ένα ιδανικό, να πηγαίνει κόντρα στον αφόρητο πόνο δεν την διαθέτει κανένα άλλο είδος στον πλανήτη παρά μόνον ο άνθρωπος. Φαίνεται ότι η ανθρώπινη θέληση μπορεί να νικήσει ξεκάθαρα τον ανθρώπινο πόνο.

Φαίνεται ότι η πορεία των σύγχρονων κοινωνιών προς το (επικρατούν) μοντέλο του μαζικού ελέγχου δημιουργεί στον άνθρωπο ένα αίσθημα ασφυξίας και επιπρόσθετου πόνου. Όμως αυτό που είναι βέβαιο είναι ότι κανείς δεν θα μπορέσει ποτέ να παρέμβει στα άδυτα της ανθρώπινης ψυχής, διότι η ανθρώπινη ψυχή δεν εξουσιάζεται τελικά. Θα παραθέσω στη συνέχεια ένα απόσπασμα από το «1984» του Τζώρτζ Όργουελ, προφητικό έργο της κοινωνίας του μαζικού ελέγχου που μοιάζει να επαληθεύεται σήμερα: «Τα γεγονότα οπωσδήποτε δεν μπορούσαν να παραμείνουν κρυφά. Τα ανακάλυπταν με τις ανακρίσεις, αναγκάζοντας σε να ομολογήσεις με βασανιστήρια. Όμως αν ο σκοπός σου δεν ήταν να παραμείνεις ζωντανός αλλά να παραμείνεις άνθρωπος τότε τι σημασία είχαν τελικά όλα αυτά; Δεν μπορούσαν να αλλάξουν τα αισθήματα σου. Το Κόμμα μπορούσε να ξεγυμνώσει και τις παραμικρές λεπτομέρειες από όσα είχες κάνει ή πει ή σκεφτεί. Αλλά τα βάθη της ψυχής σου, που οι ενέργειες της ήταν μυστήριες ακόμα και για σένα τον ίδιο, έμεναν απαραβίαστα». Η θέληση λοιπόν να παραμείνει ο άνθρωπος δεμένος με τις αξίες του υπερβαίνει τον πόνο και τη θλίψη που ασκεί στο άτομο η κοινωνία του μαζικού ελέγχου.

Το να έχει επίσης η ζωή αποκλειστικά υλιστικό προσανατολισμό είναι μάλλον αρνητικό γεγονός ως προς τη διαχείριση της ασθένειας και του πόνου. Υπάρχουν μάλιστα επιστημονικές μελέτες που δείχνουν ότι άνθρωποι που διατηρούν κάποιας μορφής πίστη, όχι αναγκαστικά θρησκευτική πίστη αλλά προσήλωση σε στόχους με πνευματικό χαρακτήρα, δείχνουν μια μεγαλύτερη δύναμη στο να αντιμετωπίζουν προβλήματα υγείας σε σχέση με όσους δεν ακολουθούν κάποια πνευματική στάση ζωής. Επίσης εξαιρετικά σημαντικό στην αντιμετώπιση του δικού μας πόνου είναι το να βοηθάμε με κάθε τρόπο άλλους ανθρώπους που επίσης πονούν. Για κάποιους που βιώνουν πόνο η αναζήτηση νοήματος τους φέρνει περισσότερο κοντά με κάποιου είδους θρησκευτικό συναίσθημα. Για άλλους φαίνεται ότι λειτουργεί αποτελεσματικά μια πιο κοσμική προσέγγιση όπως για παράδειγμα η εθελοντική προσφορά βοήθειας σε άτομα που αντιμετωπίζουν παρόμοιο πρόβλημα, η συγκέντρωση χρημάτων, η διοργάνωση εκδηλώσεων ευαισθητοποίησης.