Η εκδίκηση του τυχαίου στην ιστορία

Αυτό που πάντα τρόμαζε στις επιδημίες ήταν το τυχαίο, δηλαδή το ακατανόητο. Πάρτε την σημερινή πανδημία. Οι αγορές άγριων ζώων στην Κίνα υπάρχουν εδώ και δεκαετίες, αν όχι αιώνες. Τι ήταν αυτό που οδήγησε να περάσει ο ιός στους ανθρώπους; Και γιατί πέρασε σήμερα και όχι χθες; Ίσως να μην το μάθουμε ποτέ. Μπορεί πάλι να οφείλεται σε παράγοντες που δεν είναι  εύκολο να συσχετίσουμε. Έτσι ήταν πάντα.

Το 1911, για παράδειγμα, ξέσπασε μία από τις τελευταίες επιδημίες βουβωνικής πανώλης στην Κίνα. Το επίκεντρο ήταν η Μαντζουρία όπου η πανώλη ήταν ενδημική στους πληθυσμούς ενός τρωκτικού της στέπας, της μαρμότας. Το κυνηγούσαν για τη γούνα του κι έτσι ήταν σχετικά εύκολο να περάσει ο βάκιλος της πανώλης στους ανθρώπους. Για αιώνες ωστόσο τα τοπικά έθιμα που είχαν επικρατήσει, τα οποία είχαν μυθολογικές εξηγήσεις, αποτελούσαν ένα σχετικά αποτελεσματικό εμπόδιο. Το να στήνει κανείς παγίδες για παράδειγμα ήταν ταμπού, τις μαρμότες μόνο τις πυροβολούσαν. Ένα ζώο που κινείτο αργά, απαγορευόταν να το πιάσουν ενώ αν μια αποικία έδειχνε σημάδια αρρώστιας, τότε οι νομάδες έπρεπε να ξεστήσουν τις σκηνές τους και να πάνε μακριά για να αποφύγουν την κακή τύχη. Χωρίς να το ξέρουν απέφευγαν έτσι την ασθένεια. Στις αρχές του 20ού αιώνα ωστόσο, με την κρίση της δυναστείας των Μαντσού, η περιοχή άνοιξε σε Κινέζους μετανάστες. Αυτοί θεώρησαν το εμπόριο της γούνας μια εξαιρετικά επικερδή και εύκολη απασχόληση. Μόνο που δεν είχαν τα ίδια έθιμα κι έτσι ξέσπασε μία από τις τελευταίες μεγάλες επιδημίες πανώλης στον κόσμο. Η επιδημία ακολούθησε τις γραμμές του σιδηροδρόμου και θα έκανε τον γύρο του κόσμου, αν δεν προκαλούσε μια διεθνή κινητοποίηση γιατρών που κατάφεραν να την περιορίσουν. Ένας από τους λιγότερο γνωστούς θριάμβους της επιστήμης για μια ασθένεια της οποίας ακόμα και τότε η θνητότητα έφτανε το 60%!

Πέρα από το τυχαίο πάντως, η μετάδοση των ασθενειών και κυρίως η μετατροπή μιας ασθένειας σε επιδημία ή πανδημία, προϋπέθεταν τη συνύπαρξη μιας σειράς παραγόντων. Ένας βασικός ήταν η επικοινωνία. Οι επιδημίες «Μαύρου Θανάτου» για παράδειγμα που έπληξαν την Ευρώπη τον 14ο αιώνα σχετίζονται με την επικράτηση των Μογγόλων στο μεγαλύτερο μέρος της Ασίας. Η δημιουργία ενός ενιαίου πολιτικού χώρου κατέστησε ασφαλή τη διακίνηση ανθρώπων και εμπορευμάτων σε τακτική βάση. Έτσι οι μετακινήσεις καραβανιών από τη μία άκρη της ηπείρου στην άλλη, ακύρωσαν τα φυσικά εμπόδια που ως τότε εμπόδιζαν τη διασπορά του βακίλου της πανώλης. Όταν έφτασε στις ακτές της Κριμαίας οι θαλάσσιες επικοινωνίες που ήταν ήδη αναπτυγμένες στην Ευρώπη ανέλαβαν τα υπόλοιπα. Τα πλοία, πιθανώς σε προηγούμενους αιώνες, είχαν μεταφέρει και το είδος των μαύρων ποντικών που ήταν ο απαραίτητος ξενιστής των ψύλλων μέσω των οποίων κολλούσαν οι άνθρωποι.

Ένας δεύτερος παράγοντας ήταν η ύπαρξη σημαντικών αστικών κέντρων, όρος απαραίτητος για να συντηρηθεί μια επιδημία. Σε μικρές ομάδες ατόμων, προσβάλλει όσους είναι να προσβάλλει και στη συνέχεια εξαφανίζεται καθώς οι υπόλοιποι αποκτούν ανοσία. Ειδικά η πανώλη μάλιστα, επειδή σκότωνε και τα ποντίκια, χρειαζόταν συνεχώς παρθένους πληθυσμούς.

Φυσικά και στην πανώλη το τυχαίο έπαιξε ρόλο. Για παράδειγμα, στην έναρξη της επιδημίας. Το 1346 ένα μογγολικό στράτευμα πολιόρκησε την πόλη Θεοδοσία, ένα σημαντικό εμπορικό κέντρο στην Κριμαία. Όταν οι στρατιώτες προσβλήθηκαν από την πανώλη έλυσαν την πολιορκία, είχαν όμως προηγουμένως μεταδώσει την ασθένεια στους κατοίκους της πόλης και η αλυσίδα ξεκίνησε. Ένα και πάλι τυχαίο γεγονός, η μεγάλη φωτιά του Λονδίνου τον 17ο αιώνα, συνέβαλε στον περιορισμό της επιδημίας. Τα καινούργια σπίτια που χτίστηκαν, λόγω της έλλειψης στην ξυλεία, έγιναν από πέτρα ενώ εγκαταλείφθηκαν οι οροφές από άχυρο που αποτελούσαν ιδανικές κρυψώνες για ποντίκια. Έτσι έγινε πιο δύσκολη η μετάδοση. Κι όπως και στη Μαντζουρία έτσι και στην Ευρώπη, κυρίως στα λιμάνια του Νότου, αναπτύχθηκαν πρακτικές που περιόριζαν την εξάπλωση, όπως η καραντίνα.

Αν και η εξήγηση που έδιναν στηριζόταν στη Βίβλο, όχι στην κατανόηση της ασθένειας, η πρακτική ήταν αρκετά αποτελεσματική καθώς οι σαράντα ημέρες ήταν αρκετές για να κάνει η αρρώστια τον κύκλο της. Όσοι προσβάλλονταν θα είχαν πεθάνει μέσα σε αυτό το διάστημα. Δεν ίσχυε πάντα το ίδιο για τα ποντίκια και τους ψύλλους που μετέφεραν τον βάκιλο. Αυτά φυσικά, όπου ήταν δυνατόν, παραβίαζαν την καραντίνα.

Όπως και τα περιοριστικά μέτρα σήμερα η γενίκευση της καραντίνας προκαλούσε και τότε αντιδράσεις και μάλιστα πολύ πιο έντονες. Όταν, για παράδειγμα, ανάλογα μέτρα πήγαν να εφαρμοστούν στον Βορά τον 19ο αιώνα, για τη χολέρα, οι  Άγγλοι φιλελεύθεροι αντέδρασαν καθώς τη θεωρούσαν περιορισμό του εμπορίου. Χρειάστηκε να πειστούν πρώτα οι επιστήμονες ότι η μετάδοση των ασθενειών οφειλόταν σε μικρόβια, για να γίνουν αποδεκτοί οι περιορισμοί. Δεν ήταν εύκολο. Η θεωρία του «μιάσματος» είχε βαθιές ρίζες. Όταν ο Κοχ ανακάλυψε τον βάκιλο της χολέρας, το επιστημονικό καταστημένο τον αμφισβήτησε. Ένας διάσημος γερμανός γιατρός μάλιστα, για να αποδείξει ότι έκανε λάθος, ήπιε ένα ποτήρι γεμάτο βακίλους. Το εντυπωσιακό είναι ότι δεν ασθένησε, πιθανώς λόγω της αγωνίας του, η οποία είχε ως αποτέλεσμα την υπερέκκριση γαστρικών υγρών που σκότωσαν τον βάκιλο. Αυτά το 1892, όταν ήδη δηλαδή είχαμε μπει στην εποχή του μικροσκόπιου!

Τυχαίες, ή πάντως δύσκολα προβλέψιμες, ήταν και οι επιπτώσεις των επιδημιών. 

Τυχαίες, ή πάντως δύσκολα προβλέψιμες, ήταν και οι επιπτώσεις των επιδημιών. Στον τομέα αυτό βέβαια υπάρχουν πολλές δυσκολίες. Κατ’ αρχήν να αναπαραχθούν τα πραγματικά περιστατικά. Σε πολλές περιπτώσεις οι ιστορικοί δεν είναι καν σε θέση να αναγνωρίσουν τις ασθένειες που προκάλεσαν τις επιδημίες, πόσο μάλλον να υπολογίσουν τις επιπτώσεις που είχαν στους πληθυσμούς, την οικονομία και την κοινωνία. Φαίνεται ακόμα ότι υπάρχει μια διανοητική δυσκολία να ενσωματώσουμε τέτοιου είδους τυχαία περιστατικά στις ερμηνείες που δίνουμε. Μια επιστημονική ανάλυση δεν μπορεί να στηρίζεται στο τυχαίο.

Έστω κι έτσι έχουν κατά καιρούς διατυπωθεί διάφορες θεωρίες για τον καθοριστικό ρόλο των επιδημιών στην ανθρώπινη ιστορία. Η επικράτηση του Χριστιανισμού για παράδειγμα έχει συσχετιστεί με τον λοιμό που έπληξε τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία τον 3ο αιώνα. Το καθήκον της χριστιανικής αλληλεγγύης έδινε ένα σημαντικό συγκριτικό πλεονέκτημα επιβίωσης στους πιστούς. Η διδασκαλία για τη μετά θάνατον ζωή εξάλλου, έδινε νόημα στην ανθρώπινη ύπαρξη σε μια περίοδο που ο ξαφνικός θάνατος ήταν μια καθημερινή πραγματικότητα. Έτσι οι παλιοί Θεοί έδωσαν την θέση τους στον νέο. Αντιθέτως η επιδημία της πανώλης τον 14ο αιώνα ενδεχομένως συνέβαλε στην απονομιμοποίηση της εκκλησίας και στη διάδοση της θρησκευτικής μεταρρύθμισης. Άλλοι ιστορικοί πάλι υποστήριξαν ότι οδήγησε στο τέλος της φεουδαρχίας καθώς η έλλειψη αγροτικών χεριών ενίσχυσε την θέση των αγροτών. «Ήταν τέτοια η έλλειψη χεριών που οι χωρικοί αντιμετώπιζαν αφ’ υψηλού την προοπτική της απασχόλησης και ήταν δύσκολο να πειστούν να υπηρετήσουν τους εξοχότατους ακόμα και με τριπλάσια μεροκάματα» σημείωνε ένας ανώνυμος χρονικογράφος της εποχής.  

Όσο για την πρώτη επιδημία πανώλης επί Ιουστινιανού, αποτέλεσε ίσως μία από τις αιτίες που ο Βυζαντινός αυτοκράτορας δεν κατάφερε να ενοποιήσει ξανά τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Ακόμα και για τις εθνικές επαναστάσεις στα Βαλκάνια έχουν διατυπωθεί εικασίες ότι στην επιτυχία τους μπορεί να συνέβαλε η δημογραφική υποχώρηση των μουσουλμανικών πληθυσμών, εξαιτίας της στάσης τους απέναντι στην ασθένεια. Τη θεωρούσαν θέλημα Θεού και δεν έπαιρναν κανέναν μέτρο. Αναφέρεται μάλιστα ένα περιστατικό, για την αντίδραση του Σουλτάνου, όταν ο πρέσβης δυτικής χώρας ζήτησε να αλλάξει κατοικία επειδή είχε αρρωστήσει ένας από τους υπηρέτες του. Γέλασε και πρόσθεσε: στο παλάτι μου έχουμε κάθε μέρα τέτοια κρούσματα.

Αλλά και οι Ηνωμένες Πολιτείες μπόρεσαν να επεκταθούν προς τον Νότο ενδεχομένως και λόγω της ασθένειας που έπληξε τα γαλλικά στρατεύματα στην Κεντρική Αμερική. Τα είχε στείλει ο Ναπολέων το 1802 για να καταπνίξουν μια εξέγερση στον Άγιο Δομίνικο, οι 33.000 βετεράνοι που τα αποτελούσαν, όμως, αποδεκατίστηκαν μέσα σε πολύ λίγο χρόνο από τον κίτρινο πυρετό. Μπήκε έτσι φρένο στα όνειρά για επέκταση της γαλλικής κυριαρχίας στην αμερικανική ήπειρο. Ήταν ένας από τους λόγους που οδήγησαν τον Ναπολέοντα στην απόφασή του να πουλήσει τη Λουιζιάνα στις ΗΠΑ.

Στην περίπτωση των ιθαγενών της Νότιας Αμερικής ωστόσο, κανείς πια δεν αμφισβητεί ότι στην επικράτηση των Ισπανών οι ασθένειες ήταν καθοριστικός παράγοντας. 

Όλες αυτές οι θεωρίες βέβαια είναι δύσκολο να αποδειχθούν. Παραμένουν αντικείμενο έρευνας και διαφωνιών. Στην περίπτωση των ιθαγενών της Νότιας Αμερικής ωστόσο, κανείς πια δεν αμφισβητεί ότι στην επικράτηση των Ισπανών οι ασθένειες ήταν καθοριστικός παράγοντας. Τα νούμερα είναι συγκλονιστικά όσο και αν υπάρχουν αποκλίσεις στις σχετικές εκτιμήσεις. Ορισμένοι ιστορικοί ανεβάζουν τις απώλειες ακόμα και στο 90% ενός πληθυσμού που οι περισσότερες εκτιμήσεις τον φέρνουν στα 40 με 50 εκατομμύρια! Η νίκη του Κορτέζ είναι χαρακτηριστική. Στην αρχή οι Αζτέκοι τον έδιωξαν από τη (σημερινή) πόλη του Μεξικού, σκοτώνοντας πολλούς στρατιώτες του. Δεν τον ακολούθησαν ωστόσο για να τον εξοντώσουν και η μόνη λογική εξήγηση είναι η επιδημία ευλογιάς η οποία εκείνο τον καιρό ερήμωνε την Τενοστιτλάν, σκοτώνοντας ανάμεσα σε άλλους και τον αρχηγό της εξέγερσής τους. Ανάλογη επιτυχία είχε ο Πιζάρο με τους Ίνκας. Δεν αποδεκατίστηκαν όμως μόνο οι πληθυσμοί. Χάθηκαν και οι πολιτισμοί. Γιατί η επιδημία είχε και αυτό το χαρακτηριστικό: έπληττε σχεδόν αποκλειστικά τους ιθαγενείς.

Οι περισσότερες ασθένειες, όταν κάνουν τον κύκλο τους, έχουν την τάση να γίνονται πιο ήπιες και να μετατρέπονται σε παιδικές. Οι μεγάλοι αποκτούν ανοσία. Έτσι οι Ισπανοί δεν είχαν πρόβλημα καθώς η ευλογιά είχε μακρά ιστορία στην Ευρώπη. Η ανοσία τους ωστόσο θεωρήθηκε ότι αποδείκνυε την υπεροχή των θεών τους έναντι των ντόπιων θεών. Είναι ένας βασικός λόγος που ο καθολικισμός επικράτησε τόσο εύκολα στη Λατινική Αμερική. Άλλωστε όσοι λίγοι ιθαγενείς επιβίωσαν νόμιζαν ότι παρακολουθούσαν το τέλος του κόσμου τους. Ήταν εξαντλημένοι χωρίς το παραμικρό περιθώριο αντίστασης.

Δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι ο κορωνοϊός θα έχει ανάλογες επιπτώσεις στις σημερινές κοινωνίες. Ήδη όμως γίνονται συζητήσεις για τις ιδεολογικές και τις κοινωνικές ανακατατάξεις που θα επιφέρει. Θα ενισχύσει τον κεϋνσιανισμό και θα σηματοδοτήσει την επιστροφή του κράτους; Θα αποκαταστήσει την αξιοπιστία των επιστημόνων και θα υποχωρήσει ο λαϊκισμός και η θρησκοληψία; Θα βάλει τις βάσεις για ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο με στόχο την κοινωνική συνοχή ή θα ανοίξει την πόρτα στον αυταρχισμό και σε μια νέα εποχή ασφυκτικού ελέγχου των πολιτών μέσα από την τεχνολογία; Θα είναι η απαρχή της υποχώρησης της παγκοσμιοποίησης ή αντιθέτως θα ενισχύσει τη διεθνή συνεργασία και τους υπερεθνικούς οργανισμούς όπως ο Π.Ο.Υ.; Και πώς θα βγουν από την επιδημία οι σημερινές «αυτοκρατορίες»; Θα είναι η αρχή του τέλους της Ενωμένης Ευρώπης; Πιθανότατα τίποτα από όλα αυτά δεν θα συμβεί. Και μόνο ότι τα συζητάμε ωστόσο δείχνει την σημασία του τυχαίου τόσο στη ζωή μας όσο και στην ιστορία.

Y.Γ. Οι πληροφορίες προέρχονται από το συναρπαστικό βιβλίο «Plagues and People» του ιστορικού William H. McNeill.