Κατάσταση εξαίρεσης

Πανικό των ηγεσιών, κατάσταση εξαίρεσης, ολοκληρωτισμό, καταγγέλλει, όπως συνηθίζει, ο Τζόρτζιο Αγκάμπεν, ο οποίος νιώθει ότι επιβεβαιώνεται κάθε φορά που εμφανίζεται μια απειλή ή τυχαίνει κάποια συμφορά. Πώς θα ήταν άραγε ο ιδανικός κόσμος του Τζόρτζιο Αγκάμπεν και όλων των ελευθεριακών, αριστερών και αριστεριστών που μοιράζονται τις ιδέες του, ή μάλλον, τη μία και μοναδική του ιδέα; Πώς θα ήταν ένας κόσμος χωρίς μέτρα ασφαλείας, χωρίς διαχείριση πλήθους, χωρίς τιμωρίες; Υπεραπλουστεύω, είναι αναπόφευκτο. Το γεγονός παραμένει ότι μεγάλο μέρος της αριστεράς επιτίθεται σήμερα στα περιοριστικά μέτρα των κυβερνήσεων για την αναχαίτιση της επιδημίας, όπως επιτίθεται στην αντιτρομοκρατική νομοθεσία και σε κάθε νομικό σύστημα ή μηχανισμό ασφαλείας. Ο ίδιος ο Αγκάμπεν είχε αναλύσει την Patriot Act μετά το τρομοκρατικό χτύπημα του 2001· τότε, δεν είχε άδικο, αλλά δεν είχε ούτε δίκιο. Σήμερα έχει κάτι λιγότερο κι από άδικο: επεκτείνει μια ιδέα που έχει εξελιχθεί σε παρανοειδή εμμονή και που συνιστά, εν τέλει, συνωμοσιολογία και ηθικολογία με φιλοσοφική επένδυση.

Τις τελευταίες εβδομάδες ο Ιταλός στοχαστής και ίνδαλμα των αριστεριστών, επαναλαμβάνει ότι η κατάσταση εξαίρεσης που επιβάλλουν οι κυβερνήσεις εξελίσσεται σε «φυσιολογικό», σε συνηθισμένο, «ομαλό» παράδειγμα διακυβέρνησης. Κι ότι, για μια ακόμη φορά, η πολιτική και το «κράτος» δρουν με κάποιο πρόσχημα, το οποίο συνήθως (ή πάντοτε) κατασκευάζουν, εναντίον ενός μέρους του πληθυσμού (π.χ. των μουσουλμάνων, των μεταναστών, των ομοφυλοφίλων κτλ.) ή εναντίον ολόκληρου του πληθυσμού – όπως συμβαίνει τώρα. Σύμφωνα με τη θεωρία του Αγκάμπεν, οποιαδήποτε έκτακτα μέτρα είναι ένα βήμα προς τον «ολοκληρωτικό» έλεγχο, προς τον αποκλεισμό (στην κυριολεξία, με τον σημερινό όρο της «καραντίνας»), προς ένα κοινωνικό σχήμα απόλυτης πειθαρχίας. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, θεωρεί τα μέτρα «φρενήρη, παράλογα και εντελώς αδικαιολόγητα για μια υποτιθέμενη επιδημία» και την επιβολή τους ως παράγοντα δημιουργίας κλίματος μαζικού πανικού: ο περιορισμός των κινήσεων και της φυσιολογικής λειτουργίας της κοινωνίας (μεταφορές, εργασία, παραγωγή, κατανάλωση) δείχνουν την αυξανόμενη τάση του κράτους να προκηρύσσει «κατάσταση εξαίρεσης» επιτηρώντας και καταδυναστεύοντας τους πολίτες.

Το κεφάλαιο και η κρατική εξουσία συνεργάζονται λοιπόν για να προκαλέσουν παγκόσμια κρίση προκειμένου να ανανεώσουν την τυραννία τους; Ποιο είναι το σκοτεινό σχέδιο;

Τι κερδίζει το «κράτος» από τη δημιουργία και την τροφοδότηση του μαζικού πανικού; Ο Αγκάμπεν δεν απαντά, μολονότι ξέρει ότι αυτή η παύση, αυτή η ανωμαλία, διαταράσσει σοβαρά την αναπαραγωγή και τη ροή του κεφαλαίου, δηλαδή λειτουργίες επιθυμητές και απαραίτητες για το καπιταλιστικό κράτος. Το κεφάλαιο και η κρατική εξουσία συνεργάζονται λοιπόν για να προκαλέσουν παγκόσμια κρίση προκειμένου να ανανεώσουν την τυραννία τους; Ποιο είναι το σκοτεινό σχέδιο; Οπαδοί του Αγκάμπεν, που όπως συμβαίνει σε παρόμοιες περιπτώσεις ινδαλματοποίσης, είναι φανατικότεροι του θεωρητικού τον οποίον ακολουθούν, επεκτείνουν το επιχείρημα λέγοντας ότι οι σημερινές εξουσίες ενδιαφέρονται λιγότερο για το κεφάλαιο ως χρήμα και πλούτο και περισσότερο για τη γραφειοκρατία ως εξουσία: θα χρειαζόμουν πολλές σελίδες για να αναλύσω αυτές τις θέσεις οι οποίες συνοδεύονται από καταγγελίες για την «απόσταση» μεταξύ των ατόμων, την οποία παρουσιάζουν ως «πολιτική ανθρωποφοβίας» και για τον «περιορισμό κατ’ οίκον» τον οποίον εξισώνουν με ποινή κράτησης που μας αφαιρεί το δικαίωμα να αγωνιζόμαστε για τα δικαιώματά μας. Γι’ αυτούς τους ανθρώπους, η ζωή συνοψίζεται σε αγώνα για τα δικαιώματά μας και ο μοναδικός χώρος αυτού του αέναου αγώνα είναι ο δρόμος. Παραλλήλως, οι οπαδοί εξεγείρονται εναντίον της «δικτατορίας των ειδημόνων», η οποία, κατά τη γνώμη τους, διαβρώνει ακόμα περισσότερο τα ανθρώπινα δικαιώματα εφόσον επιβάλλεται για αόριστο χρόνο από μη εκλεγμένους.

Επιστρέφω στον Αγκάμπεν ο οποίος ομιλεί επίσης ως ειδήμων-γιατρός χαρακτηρίζοντας την προσβολή από κορωνοϊό «απλή γρίπη» που αντικαθιστά, με χονδροειδή τρόπο, την τρομοκρατία ως πρόσχημα της κατάστασης εξαίρεσης. Η επινόηση μιας επιδημίας είναι ιδεώδης για να εντείνει το «κράτος» την κατάσταση του φόβου που έχει εξαπλωθεί τα τελευταία χρόνια στις ατομικές συνειδήσεις. Γίνεται βεβαίως υπόρρητη αναδρομή στην επιτήρηση, στο πανοπτικόν, στον έλεγχο του ανθρώπινου σώματος· σε ολόκληρο το αναχρονιστικό και χωρίς αποχρώσεις λεξιλόγιο της δεκαετίας του 1970. Όσο για την αντίδραση του Αγκάμπεν, είναι μια ακραία αριστερίστικη πόζα, που, αντί να προτείνει λύσεις για τα προβλήματα, εγείρει ως προτεραιότητα την ιδεολογία. Με τετριμμένα ιδεολογικά εργαλεία πολιτικοποιεί μια επιδημία, καυτηριάζοντας παρεμπιπτόντως, τον «ρατσισμό» μας εναντίον της Κίνας, η οποία ωστόσο αντιπροσωπεύει την απόλυτη δυστοπία που, κατά τη γνώμη του Αγκάμπεν, εξαπλώνεται σε όλον τον κόσμο: μονοκομματικό κράτος και έλεγχος μέσω υψηλής τεχνολογίας.

Αυτές οι ερμηνείες δεν δίνουν λύση στη μετάδοση του παθογόνου παράγοντα ο οποίος σκοτώνει ανθρώπους σε πραγματικό χρόνο και χώρο, όχι σε χώρο ιδεολογίας. Οι επιδημίες δοκιμάζουν τις αξίες μας και την αξία που προσδίδουμε στην υγεία και στη ζωή. Είναι νόμιμα όλα στο όνομα της δημόσιας υγείας; Όχι. Υπάρχουν σίγουρα κι άλλα συμφέροντα που πρέπει να ληφθούν υπόψη –νομικά και οικονομικά– όπως πρέπει να ληφθεί υπόψη η ισορροπία ανάμεσα στην ελευθερία και την ασφάλεια, το περιθώριο που πρέπει να παραχωρούμε στην ατομική ευθύνη. Αλλά, αυτό που ξεχνούν άνθρωποι σαν τον Αγκάμπεν, οι οποίοι επιδίδονται σε ιδεολογικές ασκήσεις από την άνεση κάποιου παλάτσο της Βενετίας ή του διαμερίσματός τους στον 5ο τομέα του Παρισιού, είναι ότι στις κοινωνίες υπάρχουν σχέσεις και θύλακες δραστηριότητας που δεν πλαισιώνονται νομικά και ιδεολογικά· ότι δημιουργούνται μορφές κοινωνικής αλληλεγγύης σε πείσμα ή και εξαιτίας της μη-κανονικότητας, της «εξαίρεσης». Εδώ πρέπει να σημειωθεί το πώς άνθρωποι που χλευάζουν την κανονικότητα επιζητούν σήμερα την κανονικότητα: οι αντιφάσεις πολλαπλασιάζονται.

Ο Ρίτσαρντ Ντόκινς μιλούσε για τα memes, τις μονάδες πληροφοριών που εποικίζουν σαν ιοί το ανθρώπινο πνεύμα και το χρησιμοποιούν για να πολλαπλασιαστούν: οι ιδεολογίες προϋποθέτουν την ίδια απουσία διανοητικής αυτονομίας, την επανάληψη λέξεων που φορτίζονται εν προκειμένου με το περιεχόμενο του 20ού αιώνα –αστυνομικά μπλόκα, απαγόρευση κυκλοφορίας, Τείχη, Μεγάλος Αδελφός, λογοκρισία, υποταγή, παρακολούθηση, υποκλοπή, νομιμοφροσύνη– και καταλήγουν σε νοσηρές φαντασιώσεις και υπερβολές. Αν πιστέψουμε τον Αγκάμπεν, ο σύγχρονος άνθρωπος είναι ένα αξιοθρήνητο θύμα του κράτους, που θυσιάζει ξανά ξανά τις πενιχρές ελευθερίες και τα δικαιώματά του κι από το οποίο ζητείται ευπείθεια και συμμόρφωση. Το σώμα του είναι δεσμώτης που κινείται κάτω από το Τεχνολογικό Μάτι και το οποίο οι αρχές εξαναγκάζουν σε αντισηψία και έξαλλο υγιεινισμό. Κάπως έτσι χτίζεται η τρέχουσα νοοτροπία του ατόμου που αναζητεί ρόλο θύματος δικαιολογώντας όλες τις αποτυχίες του μέσω μιας εξωγενούς μοίρας.

Το διακύβευμα, παρά τον θόρυβο των αριστερών κοινοτοπιών, είναι η διατήρηση της δημόσιας υγείας, η αποτροπή μεγαλύτερης οικονομικής καταστροφής και η εφαρμογή ενός επιδημιακού ήθους 

Τέλος, πράγματι, παρά τη υποχθόνια συμπάθεια των αριστεριστών στην Κίνα, σήμερα ασκούν κριτική στην κινεζική διαχείριση την οποία μιμούμαστε ελλείψει άλλου μοντέλου. Αλλά βεβαίως, υπάρχει θεμελιώδης διαφορά μεταξύ «κατάστασης εξαίρεσης» στις κοινοβουλευτικές δημοκρατίες και κατάστασης εξαίρεσης στα μονοκομματικά κράτη. Τούτου λεχθέντος, ίσως η εργαλειοποίηση της επιδημίας αποτελεί τεστ και σκηνοθεσία στενότερου ελέγχου εκ μέρους του ΚΚ της Κίνας: ο χρόνος θα δείξει. Αυτό που αφορά εμάς στην Ευρώπη τούτες τις μέρες, είναι η αναισθησία και ο κυνισμός έναντι του κινδύνου –χαρακτηριστικό των ανώριμων ατόμων, ομάδων και κοινωνιών– και η αχαλίνωτη δυστοπική φαντασία. Το διακύβευμα, παρά τον θόρυβο των αριστερών κοινοτοπιών, είναι η διατήρηση της δημόσιας υγείας, η αποτροπή μεγαλύτερης οικονομικής καταστροφής και η εφαρμογή ενός επιδημιακού ήθους – το να μη στεκόμαστε στην ακτή περιμένοντας το κύμα· το να αναζητήσουμε τις αιτίες και να αντιμετωπίσουμε τα αποτελέσματα με τις συμβουλές των ειδημόνων· με τις προτροπές όλων όσοι βλέπουν τη μεγαλύτερη εικόνα και αναλαμβάνουν την ευθύνη. Το μήνυμα προς τον Τζόρτζιο Αγκάμπεν θα μπορούσε να είναι: Ας επιζήσουμε· αν επιζήσουμε, μπορούμε να φιλοσοφήσουμε. Prima sopravviviamo, poi possiamo filosofare.