Τα μπλοκ και ο Γκράμσι

Στα Τετράδια της φυλακής ο Αντόνιο Γκράμσι έγραφε, ήδη από τη δεκαετία του 1930, για τη σύγχρονη κρίση, για το κύμα του υλισμού και για το τέλος της αυθεντίας· για την κατάρρευση του κύρους των ηγεσιών. Όλα τούτα έχουν γίνει, προ πολλού, μέρος της ζωής μας· δεν μπορούμε να μιλάμε για κρίση – η κρίση είναι, εξ ορισμού, φαινόμενο προσωρινό και υπερβάσιμο. Ωστόσο, για να δικαιολογηθούν κοινωνικά κινήματα χωρίς ουσιαστικό περιεχόμενο, όπως είναι οι εκτεταμένες απεργίες εναντίον της μεταρρύθμισης του συνταξιοδοτικού συστήματος στη Γαλλία, δεν γίνεται λόγος μόνο για κρίση και για ορίζοντα εξαθλίωσης· γίνεται λόγος για ολική επίθεση της κυρίαρχης τάξης στον λαό· για Συντέλεια.

Ο Γκράμσι ανέλυε την ιδέα της κυρίαρχης τάξης η οποία είχε χάσει τη γενική συναίνεση· δεν ήταν ηγεμονική, δεν καθοδηγούσε τις υπόλοιπες· ήταν απλώς κυρίαρχη μέσω μιας μορφής καταναγκασμού. Αλλά, ποια είναι η κυρίαρχη τάξη στις σοσιαλδημοκρατικές ευρωπαϊκές κοινωνίες; Υπάρχει κάποια τάξη που ηγεμονεύει στην οικονομία και στο εποικοδόμημα (που επίσης ανέλυε ο Γκράμσι και το οποίο έχει αποκτήσει τεράστια βαρύτητα στον σύγχρονο κόσμο); Ο μεγάλος Ιταλός μαρξιστής έγραφε, ενώ βρισκόταν στη φυλακή του Τούρι, στην Απουλία, ότι οι μάζες είχαν απομακρυνθεί από τις παραδοσιακές ιδεολογίες αλλά δεν είχαν συγκροτήσει ένα καινούργιο ιδεολογικό σχήμα: Το παλιό πεθαίνει και το καινούργιο δεν μπορεί να γεννηθεί […] Σ’ αυτό το κενό παρατηρούμε ποικίλα νοσηρά φαινόμενα. Νομίζω ότι η εικόνα ταιριάζει στις μέρες αυτές, κυρίως αν προσθέσουμε την επίσης γραμσική ιδέα του κοινωνικού μπλοκ, των ομάδων που αντιπαρατίθενται μεταξύ τους στη βάση μιας ηθικής και πολιτικής συνείδησης η οποία ενώνει κοινωνικές δυνάμεις με αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα και, θεωρητικά τουλάχιστον, διαφορετική πολιτική κουλτούρα. Παρατηρούμε λοιπόν τον λαό να επιτίθεται (ή, κατά τη γνώμη της άκρας δεξιάς και της αριστεράς, να αντεπιτίθεται) στις ελίτ, τα άκρα στο κέντρο, τις μυθολογίες στον ορθολογισμό. Σημαντικός παράγοντας αυτών των συμμαχιών και των συγκρούσεων είναι ότι η αριστερά, στο πέρασμα του χρόνου, συμφιλιώθηκε και υιοθέτησε ιδέες που δεν είναι μόνο ξένες, αλλά ανοιχτά εχθρικές με το όραμά της (εθνικισμό, επαρχιωτισμό, στήριξη του Ισλαμιστάν, ανάδειξη του λούμπεν προλεταριάτου σε επαναστατική δύναμη, υπεράσπιση μικροαστικής νοοτροπίας βολέματος). Τι συμβαίνει επιτέλους;

Σε όλη την Ευρώπη, και ιδιαίτερα στη Γαλλία, στην Ιταλία και την Ελλάδα, έχουν σχηματιστεί δύο μπλοκ που διαφωνούν σε όλα – στο κοινωνικό μοντέλο, στην ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, στη μετανάστευση. Δεν πρόκειται πια για πάλη των τάξεων· πρόκειται για ανταγωνιστικότητα μεταξύ εκσυγχρονισμού και διαιώνισης, για μια αναδιαμόρφωση της ταξικής αντιπαράθεσης εφόσον οι οικονομικές και κοινωνικές τάξεις δεν μπορούν πια να οριστούν όπως ορίζονταν στο παρελθόν, πριν από την απο-υλοποίηση της οικονομίας, την αποβιομηχάνιση, την ψηφιακή επανάσταση και την πολυπολιτισμικότητα. Με σχεδόν μηχανικό τρόπο, τα μικροαστικά στρώματα που κάποτε πρόσκειντο στη λαϊκή δεξιά ενώθηκαν με τα αντίστοιχα που πρόσκειντο στην αριστερά εναντίον του κοινού εχθρού. Δεν τίθεται ζήτημα κοινής ιδεολογίας και οράματος, αλλά ζήτημα μπλοκ, λαϊκού μπλοκ που έχει απέναντί του το μπλοκ των ελίτ. Ούτε τίθεται ζήτημα ηγεμονίας της αστικής τάξης ή των ελίτ· για την ηγεμονία χρειάζεται συναίνεση, έστω σχετική.

Από το ευρωπαϊκό κέντρο λείπει το ενωτικό αφήγημα που να πείθει μια ευρύτερη κοινωνική βάση για το εκσυγχρονιστικό του πρόγραμμα. Η πολιτική είναι, μεταξύ άλλων, ένας πόλεμος αφηγημάτων, για να μην πω μύθων. Πράγμα που μου θυμίζει το επεισόδιο της κατάληψης της Βαστίλλης, που, όπως όλοι ξέρουμε, ήταν από τον 17ο αιώνα μια μισητή φυλακή πολιτικών και ποινικών κρατουμένων. Ως εδώ εντάξει· κυκλοφορούσαν όμως διάφοροι μύθοι για πλήθος άγνωστων κρατουμένων, για φριχτά βασανιστήρια, για αλυσοδεμένους σκελετούς, για υπόγεια κελιά όπου σάπιζαν όσοι έμπαιναν στη μύτη της μοναρχίας· τέτοιοι μύθοι τροφοδοτούσαν τη λαϊκή φαντασία. Όταν οι επαναστάτες μπούκαραν στη φυλακή τον Ιούλιο του 1789, διαπίστωσαν ότι υπήρχαν μόνον εφτά κρατούμενοι: τέσσερις πλαστογράφοι, δύο τρελοί (για έναν εκ των οποίων η οικογένειά του είχε πληρώσει για να τον κλείσει μέσα) και, σύμφωνα με μερικές μαρτυρίες, ο μαρκήσιος ντε Σαντ. Οι δε κρατούμενοι ζούσαν υπό σχετικά καλές συνθήκες· υπήρχαν και τρεις βαλέδες που τους υπηρετούσαν στη διάρκεια της μέρας. Παρ’ όλ’ αυτά, η κατάληψη της Βαστίλλης αποτέλεσε τον ιδρυτικό μύθο της Γαλλικής Επανάστασης: όχι εντελώς αδίκως μιας και μέσα στη φυλακή υπήρχε ποσότητα πυρίτιδας που ήταν χρήσιμη για τους επαναστάτες. Να γιατί εφτά χιλιάδες πολίτες εισέβαλαν, λύντσαραν τους φύλακες και αποκεφάλισαν τον διοικητή, τον δύστυχο Ντε Λονέ (με το κεφάλι του οποίου έπαιζαν μπάλα)· το ότι η φυλακή θεωρούνταν σύμβολο της βασιλικής τυραννίας ήταν δευτερεύον.

Η ιδεολογία σήμερα ξεκινά από τη φαντασίωση ότι στην Ευρώπη είμαστε αδικημένοι και δυστυχισμένοι, κι ότι γι’ αυτό υπάρχει μόνο ένας δρόμος: ο δρόμος.

Σήμερα η άκρα αριστερά και η άκρα δεξιά έχουν πείσει τους Ευρωπαίους ότι, αν δεν πεινάνε ήδη, θα πεινάσουν· κι ότι, εν πάση περιπτώσει, ζουν υπό καθεστώς απολυταρχίας. Η υπόθεση μοιάζει με τον μύθο της Βαστίλλης. Κι αν αναφέρω τον Γκράμσι είναι επειδή ασχολήθηκε με την έννοια της ιδεολογίας, μ’ εκείνο το μείγμα αξιών, αντιλήψεων και συμπεριφορών μέσω των οποίων αντιλαμβανόμαστε τον υπάρχοντα κόσμο και συνδεόμαστε μαζί του. Δεν τον βλέπουμε  με ουδέτερο αντικειμενικό τρόπο αλλά υπό την οπτική εκείνη γωνία που καθορίζουν οι μορφές συμπεριφοράς τις οποίες θεωρούμε δεδομένες και φυσικές. Κοντολογίς (και απλουστεύοντας), ο Γκράμσι, αν και διατήρησε τη μαρξιστική ιδέα της πάλης των τάξεων, την εξέτρεψε από το πεδίο της οικονομίας στο πεδίο των ιδεών. Η ιδεολογία σήμερα ξεκινά από τη φαντασίωση ότι στην Ευρώπη είμαστε αδικημένοι και δυστυχισμένοι, κι ότι γι’ αυτό υπάρχει μόνο ένας δρόμος: ο δρόμος. Έτσι, στον δρόμο κατεβαίνουν, για εκλογικά κέρδη, οπαδοί συντηρητικών παρατάξεων, όπως συνέβη στη Γαλλία με τα Κίτρινα Γιλέκα όπου η Εθνική Συσπείρωση της Μαρίν Λεπέν διαδήλωνε, σε ατμόσφαιρα αμηχανίας, μαζί με τα συνδικάτα της αριστεράς: Μόνο μη με αγγίξεις! Σε όλη την Ευρώπη, κόμματα του Νόμου και της Τάξης, όπως η λαϊκή δεξιά και η ακροδεξιά, στηρίζουν απεργίες και συμμετέχουν σε διαδηλώσεις ανεξαρτήτως των συνδικαλιστικών διεκδικήσεων που είναι κρατιστικές και επιβαρυντικές για τους φορολογουμένους. Αν και οι απεργίες δεν ανήκουν στην κουλτούρα της δεξιάς, ο οπορτουνισμός ανήκει.

Η συγκολλητική ουσία του λαϊκού μπλοκ περιλαμβάνει την όλο και μεγαλύτερη δυσπιστία έναντι των κυβερνήσεων (μια αμερικανική ελευθεριακή στάση) και μια σκηνοθεσία ταυτότητας: είμαι εργαζόμενος, άρα με χωρίζει η παλιά ταξική τάφρος από τις εξουσίες και τις ελίτ· νόημα της ύπαρξής μου δεν είναι οι συμβιβασμοί αλλά οι αγώνες. Το πώς οι αγώνες συνδυάζονται με το όνειρο των μικροπρονομίων και της μακράς, γαλήνιας και πλουσιοπάροχης κρατικής μέριμνας που επιβαρύνει τους φτωχότερους, είναι ένα από τα νοσηρά φαινόμενα για τα οποία μιλούσε ο  Γκράμσι.