Διαβάζω το άρθρο της κ. Φιλομήλας Τσουκαλά στους Νew York Times με τον παραπάνω εντυπωσιακό τίτλο· πώς στην Ελλάδα οι νέοι δεν χειραφετούνται και δεν μεγαλώνουν ποτέ, πώς εργάζονται αμισθί στις οικογενειακές επιχειρήσεις, πώς οι μπαμπαδομαμάδες χαρτζιλικώνουν τα «παιδιά» διά βίου. Θα συμφωνούσα με την κ. Τσουκαλά αν το κείμενό της έδειχνε ότι γνωρίζει την Ελλάδα, ότι κατανοεί τις ιδιαιτερότητες και τον σύνθετο χαρακτήρα της ελληνικής κατάστασης· αλλά δεν ξέρει τι της γίνεται· ή δεν καταλαβαίνει. Σίγουρα είμαστε μια κοινωνία μαμόθρεφτων και κρατικοδίαιτων· όλα αυτά τα επαναλαμβάνουμε ξανά και ξανά με ποικίλες ευκαιρίες. Αλλά το πράγμα δεν είναι τόσο απλό.
Διαφωνώ σε μια σειρά σημεία: οι οικογενειακές επιχειρήσεις δεν είναι ελληνικό φαινόμενο· αντιθέτως, αν και θεωρούνται η παλιότερη οργανωμένη μορφή επιχειρηματικής δραστηριότητας (με τον όρο «οικογένεια» εννοείται ο ευρύτερος συγγενικός κύκλος) δεν αποτελούν την κυρίαρχη μορφή επιχειρηματικότητας στην Ελλάδα. Όποιος πιστεύει κάτι τέτοιο εμπιστεύεται τις προσωπικές του εμπειρίες που, όπως είναι φυσικό, δεν έχουν γενική ισχύ: είτε προέρχεται λοιπόν από τη βαθιά επαρχία –όπου, εξαιτίας του πολύ στενού περιβάλλοντος όλοι οι θεσμοί είναι «οικογενειακοί»– είτε συναντά την Ελλάδα στη διάρκεια των καλοκαιρινών διακοπών και εξάγει συμπεράσματα από τα καθέκαστα της λεγόμενης οικογενειακής ταβέρνας.
Οι οικογενειακές επιχειρήσεις είναι αμερικανικό και διεθνές φαινόμενο: σύμφωνα με το περιοδικό Forbes, το 90% των αμερικανικών επιχειρήσεων είναι οικογενειακές και κληρονομούμενες· το 63% του αμερικανικού ΑΕΠ προέρχεται από τέτοιες επιχειρήσεις οι οποίες, όπως είναι γνωστό, δημιουργούν πολιτικές δυναστείες. Η Ελλάδα δεν αποτελεί μέρος μιας εξαίρεσης, αλλά μέρος ενός κανόνα.
Η δεύτερη διαφωνία μου με αυτό το αφ’ υψηλού αρθρίδιο είναι η νύξη περί της νομοθεσίας των διαζυγίων: η κ. Τσουκαλά πρέπει να μάθει ότι τα άρθρα συντάσσονται μετά από πρότερη έρευνα και όχι με μοναδικό εφόδιο τις εικόνες που εισπράττει κανείς από το ελληνοαμερικανικό ψιλικατζίδικο της γειτονιάς του. Η κ. Τσουκαλά ισχυρίζεται ότι εξαιτίας της νομοθεσίας περί οικογενειακών επιχειρήσεων «είναι πολύ δύσκολο για τις γυναίκες να εγκαταλείψουν έναν γάμο». Απαντώ εν συντομία: στην Ελλάδα το διαζύγιο είναι «δύσκολο» επειδή επικρατεί συντηρητική νοοτροπία και ηττοπάθεια από την πλευρά των γυναικών· ο δισταγμός και η καρτερία δεν οφείλονται στη νομοθεσία· οφείλονται στην παράδοση. Η νομοθεσία είναι παρόμοια σε όλο τον δυτικό κόσμο· ο τρόπος σκέψης διαφέρει.
Τρίτη διαφωνία: η κ. Τσουκαλά σημειώνει ότι έφυγε από την Ελλάδα όταν, αφού αποφοίτησε από τη Νομική Θεσσαλονίκης, ανακάλυψε ότι εφόσον η οικογένειά της δεν διαθέτει γνωριμίες, θα κατέληγε «να φτιάχνει καφέ για τον γιο κάποιου». Διαβάζοντας το άρθρο της είχα την εντύπωση της Μηχανής του Χρόνου: πράγματι δεν ζούμε όλοι σε συγχρονία. «Αντικειμενικά» πάντως, βρισκόμαστε στον 21ο αιώνα, όχι στον μεσοπόλεμο· υπάρχει προσωπική ευθύνη, δεν είμαστε τα αθώα θύματα ενός οθωμανικού συστήματος· οι γυναίκες επιλέγουν τη θέση τους. Το να αποφύγουν να φτιάχνουν καφέδες δεν εξαρτάται από τις διασυνδέσεις του μπαμπά τους· εξαρτάται από τις ίδιες.
Τέταρτη διαφωνία: αντιθέτως απ’ ό,τι ισχυρίζεται η κ. Τσουκαλά, οι Έλληνες νέοι δεν αναζητούν θέση στον πληθυσμό της διασποράς. Η κ. Τσουκαλά όφειλε να έχει ακούσει ότι στην Ελλάδα παρατηρείται μεταναστευτική εισροή, όχι εκροή: παρά τη διευκόλυνση της μετανάστευσης στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης οι Έλληνες δεν επιδεικνύουν αξιόλογη κινητικότητα. Και πάλι οι αιτίες είναι σύνθετες.
Ποιο είναι άραγε το νόημα της επανάληψης των ίδιων κοινοτοπιών στον διεθνή Τύπο; Όσο αγανακτώ με το πορτρέτο του Νεοέλληνα (πατρίς, θρησκεία, οικογένεια, οκνηρία, oriental γραφικότητες), άλλο τόσο απορώ με την ελαφρομυαλιά και την μικρόψυχη banalité όλων όσοι σχολιάζουν, οψίμως, την ελληνική «τραγωδία». Η «τραγωδία» δεν είναι ελληνική· η τραγωδία είναι παγκόσμια.
5°
