Η αναζήτηση της δημιουργικότητας σε καιρούς απολυταρχίας της μετριότητας

Παγκόσμια προβάλλεται ως προτεραιότητα η επιλογή των πλέον δημιουργικών ατόμων για την εισαγωγή καινοτόμων ιδεών στην επιστήμη, την τέχνη, την τεχνολογία και κατά προέκταση σε όλους τους τομείς της ζωής. Με ποια κριτήρια όμως επιλέγεται σήμερα ένας δημιουργικός άνθρωπος; Ποια στοιχεία που αφορούν κλίσεις, γνώσεις, εμπειρίες, δεξιότητες, χαρακτήρα, προσωπικότητα μπορούν να εισαχθούν σε έναν υποθετικό αλγόριθμο ο οποίος να αποφασίζει αν έχουμε να κάνουμε με ένα δημιουργικό άτομο ικανό για πρωτοποριακά επιτεύγματα; Η απάντηση είναι ότι δεν υπάρχει ακριβής απάντηση στο ζήτημα αυτό και ότι η όποια αναζήτηση οριστικών λύσεων στο πρόβλημα συνιστά ματαιότητα. Υπάρχουν όμως ενδιαφέρουσες προσεγγίσεις οι οποίες προέρχονται από αποδεδειγμένα δημιουργικούς ανθρώπους της ιστορίας.

Μια πολύ ενδιαφέρουσα και τεκμηριωμένη προσέγγιση για το πώς οι άνθρωποι οδηγούνται σε πρωτοποριακές ιδέες αρθρώνει ο Isaak Asimov στο περίφημο δοκίμιό του για τη δημιουργικότητα που γράφτηκε το 1959 («Isaak Asimov Asks: How do people get new ideas? An essay on creativity»). Ο Asimov ισχυρίζεται ότι ο δημιουργικός άνθρωπος (ικανός για σύλληψη μιας πρωτοποριακής ιδέας σε κάποιο τομέα) καταρχάς θα είναι σίγουρα άτομο εξω-συστημικό και κατά κάποιο τρόπο περιθωριακό και εκκεντρικό. Άρα ένα πρωτοποριακό μυαλό apriori δεν ανήκει (όσον αφορά συνήθειες - τρόπο ζωής) στην κατηγορία του μέσου τυποποιημένου καθημερινού ανθρώπου. Επίσης θα πρέπει οπωσδήποτε να κατέχει σημαντική γνώση και δεξιότητα στο αντικείμενο του ενδιαφέροντός του. Αν ανακαλύψεις, γράφει ο Asimov στο δοκίμιό του, έναν μη-συμβατικό άνθρωπο με ενδιαφέρον και γνώση στο όποιο αντικείμενο θα πρέπει (προκειμένου να παράγει νέες ιδέες) να μπορεί επίσης να συνεργάζεται με άλλα ανάλογα άτομα, έτσι ώστε να προκύψει μια γόνιμη ανταλλαγή ιδεών πάνω στο κοινό αντικείμενο μελέτης. Όμως θα πρέπει να προηγηθεί μια περίοδος επεξεργασίας του φλέγοντος προβλήματος σε μοναχικά ατομικό επίπεδο, για το κάθε ένα ξεχωριστό μέλος της ομάδας των δημιουργικών εγκεφάλων.

Ο Asimov τονίζει ότι συνήθως προηγείται η κατά μόνας περίοδος επώασης σκέψεων την οποία ακολουθούν δημιουργικές συναντήσεις (με ολίγους άλλους συν-δημιουργικά σκεπτόμενους) σε φιλικό, χαλαρό και ανεπίσημο ύφος. Αν αρχίσεις να βάζεις τις αλλοπαρμένες ιδιοφυΐες σε κλίμα επισημότητας, σε συχνές συναντήσεις χαρακτήρα τυποποιημένων επιστημονικών συνεδρίων, τότε τα δημιουργικά πνεύματα μπλοκάρουν και το αποτέλεσμα ενός (εξαναγκασμένου) brainstorming θα είναι μηδενικό. Συνήθως οι πρωτοποριακές ιδέες γεννιούνται σε περιβάλλον αβίαστης και ελεύθερης σκέψης χωρίς μάλιστα βιοποριστική αγωνία ή άμεση σύνδεση με οικονομικές συναλλαγές.

Ο Albert Einstein γράφει χαρακτηριστικά σε γράμμα του σε κάποιο φοιτητή τον Μάρτιο του 1951: «Η επιστήμη είναι υπέροχη όταν δεν κερδίζεις τα προς το ζην από αυτήν. Θα πρέπει να κερδίζεις τα προς το ζην από μια εργασία για την οποία είσαι ικανός. Μόνον όταν δεν είσαι υπόλογος σε κάποιον μπορείς να χαίρεσαι την απασχόληση με την επιστήμη» (βλ. Άλμπερτ Αϊνστάιν: Η Σοφία του για τη ζωή, μτφ. Νίκος Αποστολοπουλος, Εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2014).

Προϋπόθεση για την κάθε μορφής δημιουργική και πρωτοποριακή ιδέα είναι ο ελεύθερος στοχασμός. Ο μεγαλύτερος κίνδυνος σήμερα για την αναστολή της παραγωγής πρωτοποριακών ιδεών είναι η αφόρητη πίεση για εφαρμοσμένη επιστήμη (applied science) με στόχο τη γρήγορη (εδώ και τώρα) οικονομική επιτυχία μέσω εμπορικών εφαρμογών. Η δημιουργική ιδιοφυΐα μπορεί τελικά να λειτουργήσει ιδανικά μόνον όταν της εξασφαλίζονται όροι αδιατάρακτου και ελεύθερου στοχασμού. Οι μεγαλύτερες επιστημονικές ανακαλύψεις στην ιστορία της ανθρωπότητας προήλθαν από ελεύθερους στοχαστές.

Πολλοί σύγχρονοι επιστήμονες και ερευνητές σε παγκόσμιο επίπεδο προβληματίζονται γύρω από τη δυνατότητα την οποία δίνει το σύγχρονο εκπαιδευτικό σύστημα σε δημιουργικές προσωπικότητες να αναλάβουν ηγετικές θέσεις στην επιστημονική κοινότητα και την πανεπιστημιακή ιεραρχία. Δυστυχώς πρόσφατες παρατηρήσεις και στατιστικές δείχνουν ότι το εκπαιδευτικό σύστημα τείνει να απορρίψει χαρισματικά παιδιά με υψηλό δείκτη νοημοσύνης, φαντασία και πρωτότυπη σκέψη, ενώ αντίθετα τείνει να αναπαράγει μετριότητες με προγνώσιμα όρια επιδόσεων και εύκολη προσαρμογή στην εκπαιδευτική διαδικασία.

Ο αιρετικής σκέψης ψυχολόγος Bruce Charlton είχε υποστηρίξει σε παλαιότερα άρθρα του ότι υπάρχει έλλειμμα δημιουργικής σκέψης στη σύγχρονη επιστήμη διότι το ακαδημαϊκό κατεστημένο και η τυποποίηση των πανεπιστημιακών σπουδών δίνει δυνατότητα για ανέλιξη στην πανεπιστημιακή ιεραρχία σε μέτρια μυαλά που όμως εργάζονται με πειθαρχία και ευσυνειδησία, είναι πειθήνια στην ιεραρχία και επιπλέον ευχάριστα και κοινωνικότερα σε σχέση με τις μοναχικές αλλοπαρμένες μεγαλοφυΐες.

Ακόμη ο καθηγητής Sir Ken Robinson, γνωστός για τις επιστημονικές μελέτες και τις διαλέξεις του πάνω στη σχέση της δημιουργικότητας με την εκπαιδευτική διαδικασία, έχει καταλήξει ότι η σχολική εκπαίδευση δεν βοηθά καθόλου στην προαγωγή των δημιουργικών παιδιών στις επιστήμες και τις τέχνες (βλ. στο διαδίκτυο www.ted.com/talks/ken robinson). Ο Sir Ken Robinson πιστεύει ότι τα εκπαιδευτικά στερεότυπα της τιμωρίας του «λάθους» οδηγούν σε αποκλεισμό της δημιουργικής φαντασίας και εμποδίζουν τους γονείς να αποδεχθούν ότι τα παιδιά τους θα είναι ευτυχισμένα και δημιουργικά αν ακολουθήσουν αληθινές κλίσεις που δεν ανταποκρίνονται στα κοινωνικά στερεότυπα της επιτυχημένης καριέρας (βλ. καθηγητής πανεπιστημίου, γιατρός, δικηγόρος κ.λπ). Βέβαια προαναφέρθηκε ήδη η άποψη ότι ακόμη και αν κάποιος νέος ανακαλύψει σε ποιο τομέα είναι πραγματικά δημιουργικός, η πιθανότητα να βρεθεί σε μια ανάλογη της ικανότητάς του θέση (π.χ. στην επιστημονική ιεραρχία), εξαρτάται από το πόσο θα είναι αρεστός και υπάκουος στους ανωτέρους του. Προηγούνται, λοιπόν, οι αρεστοί και όχι οι άριστοι.

Στον τόπο μας, που παραδοσιακά ανθεί ο φθόνος των αρίστων και λατρεύεται ως θεός η χρυσή και υπάκουη μετριότητα, η πλέον χαρακτηριστική κίνηση εκ μέρους της πολιτικής εξουσίας υπήρξε (στις αρχές της δεκαετίας του ’80) η κατάργηση των προτύπων σχολείων στα οποία φοιτούσαν τότε άριστοι μαθητές που είχαν επιλεγεί μέσα από αδιάβλητες και αυστηρές εξετάσεις. Θα πρέπει να σημειώσει κανείς ότι στα δημόσια αυτά πρότυπα σχολεία φοιτούσαν τότε «δωρεάν» προικισμένα παιδιά ανεξαρτήτως οικογενειακού εισοδήματος. Τα περισσότερα από αυτά τα χαρισματικά παιδιά επειδή (όπως συμβαίνει συνήθως στη χώρα μας) «δεν τα χωρούσε ο τόπος» έφυγαν για πτυχιακές ή μεταπτυχιακές σπουδές στις ΗΠΑ και την κεντρική Ευρώπη και κατάφεραν με το έργο τους να πατήσουν στις κορυφές της παγκόσμιας επιστημονικής πρωτοπορίας.

Στη συνέχεια, αφού ο τόπος μας εξόρισε τους άριστους και εξοβέλισε την ιδέα της αριστείας ως δημόσιου αγαθού, οδήγησε στη μετριότητα και το σκοτάδι τη δημόσια μέση και ανώτατη εκπαίδευση. Τα όποια χαρισματικά παιδιά στη σημερινή Ελλάδα για να μπορέσουν να αξιοποιήσουν τη δημιουργικότητά τους θα πρέπει αναγκαστικά να στραφούν προς την Ευρώπη, τις ΗΠΑ, τον Καναδά ή την Αυστραλία. Δεν υπάρχει άλλη ελπίδα για τους νέους από το να βγει και πάλι η σημαία της αριστείας και της δημιουργικότητας από το μαραγκιασμένο σεντούκι της ελληνικής ιστορίας. Κάπου εκεί μέσα θα είναι κρυμμένη, κάτω από τα σκονισμένα και άχρηστα κομματικά λάβαρα της μεταπολίτευσης.