Το ψυχογράφημα της εξουσίας και ο ψυχαναλυτής Σαίξπηρ

Μια ηλιόλουστη μέρα του περασμένου μήνα, τέλος Οκτωβρίου 2019, Σάββατο πρωί (ώρα 8 π.μ.) έζησα μια μαγευτική στιγμή σε παραλία της Αττικής. Κατάλαβα ότι βρέθηκα απόλυτα μόνος, χωρίς να εντοπίσω καμιά άλλη ανθρώπινη φιγούρα γύρω μου, μόνος, παραδομένος στη σοφία του φωτός και της σιωπής του λαμπερού φθινοπωρινού πρωινού. Μου δόθηκε τότε η ευκαιρία να παρατηρήσω ότι έλαμπαν από τις αντανακλάσεις του φωτός κάποια πολύ μικρά βότσαλα που (αν και ετερόφωτα) όμως αντανακλούσαν ένα πολύ λαμπρό και ξεχωριστό φως σε σχέση με άλλες πέτρες μεγαλύτερου μεγέθους.

Σκέφτηκα τότε το ότι το φως παρά την αδιαφιλονίκητη εξουσία που ασκεί πάνω στη φύση δεν εξαφανίζει την δυναμική του ελαχίστου. Αυτή η ιδιότητα του φωτός αποτελεί ακριβώς μιαν ανεπανάληπτη κατάσταση σοφίας και δικαιοσύνης την οποία περιγράφει η ουσία της Χριστοκεντρικής παράδοσης: ό Έσχατος που γίνεται Πρώτος, όποιος δηλαδή θέλει να γίνει πρώτος πρέπει πρώτα να γίνει υπηρέτης των άλλων, η αντίληψη της εξουσίας ως διακονίας και βοήθειας των ανθρώπων. Δυστυχώς η ανθρώπινη εξουσία σε αντίθεση με την σοφία της φύσης έχει την τάση να καταπίνει το ελάχιστο, να πνίγει τον αδύναμο, να επιλέγει ως όργανα της ανάξια και ασήμαντα πρόσωπα. Πολλά από τα προβλήματα που αντιμετωπίζει σήμερα ο τόπος μας προέρχονται ακριβώς από την τάση της (κάθε μορφής) εξουσίας να επιλέγει λάθος πρόσωπα, πρόσωπα που να μη φοβάται ότι θα υποκαταστήσουν και την ίδια την εξουσία.

Μία απο τις αιτίες που δεν μπορεί η «Εξουσία» να πετάξει τη μάσκα της και να μετατραπεί σε «Διοίκηση» είναι ότι τα οι ασκούντες (γενικώς) την εξουσία σε αυτό τον έρημο τόπο δεν μπορούν ποτέ να επιλέξουν αξιοκρατικά τους υφισταμένους τους. Αυτό (με βάση τη δική μου λογική) συμβαίνει γιατί υπάρχει υπάρχει μεγάλη πιθανότητα, αν ίσχυαν τα αξιοκρατικά κριτήρια, ο υφιστάμενος να έχει περισσότερα προσόντα από τον προϊστάμενο και μια καταφανής διαφορά βάζει θέματα στις κορυφές της ιεραρχίας. Επιπλέον ένας πραγματικά ικανός άνθρωπος, που πάλεψε για να πετύχει γνώση και προσόντα, συνήθως είναι αξιοπρεπής και όχι οσφυοκάμπτης. Σπάνια θα συναντήσει κανείς στο ελλαδικό κρατίδιο πραγματικά άξιους υφιστάμενους όπου και αν κοιτάξει, στα πανεπιστήμια, στη δημόσια διοίκηση, στη δημόσια εκπαίδευση, στο σύστημα υγείας. Παντού, με σπανιότατες εξαιρέσεις, θα συναντήσει κάποιος υποτελείς οσφυοκάμπτες της ιεραρχίας, ιδανικούς «yes man».

Εδώ θα παραπέμψω στην τραγωδία «Ιούλιος Καίσαρ», το περίφημο έργο του μεγάλου ενδοσκόπου της ανθρώπινης ψυχής και προικισμένου αναλυτή της ψυχολογίας της εξουσίας που λέγεται William Shakespeare. Μέσα στο έργο αυτό φαίνεται με ακρίβεια ποια χαρακτηριστικά αποφεύγει ο δυνάστης Ιούλιος πριν εντάξει κάποιον στο κύκλο των ανθρώπων της εμπιστοσύνης του. Τα πραγματικά αντικειμενικά προσόντα του γενναίου αξιωματικού Κάσσιου τα οποία είναι ακεραιότητα, λιτότητα, εγκράτεια, μόρφωση, ο δυνάστης Ιούλιος τα θεωρεί αρνητικά για έναν άνθρωπο της αυλής του. Σε αντίθεση ο Ιούλιος Καίσαρ (διαχρονικό πρότυπο άσκησης συγκεντρωτικής εξουσίας) προτιμά για την αυλή του ανθρώπους όπως ο ιδιαίτερός του Αντώνιος: τρυφηλούς με ροπή στις καταχρήσεις και το οινόπνευμα, χωρίς αγάπη στο διάβασμα, τη γνώση και την αλήθεια, οι περισσότεροι από αυτούς βυθίζονται σε ύπνο τις νύχτες κυριευμένοι από τη δύναμη του ποτού. Σύμφωνα με τον Ιούλιο Καίσαρα όλοι αυτοί που είναι κυριευμένοι από τα πάθη είναι απόλυτα εξαρτημένοι και άρα ακίνδυνοι για την εξουσία. Παραθέτω στη συνέχεια το πρωτότυπο σχετικό απόσπασμα από την τραγωδία (Ιούλιος Καίσαρ) του Σαίξπηρ μαζί με μιαν ελεύθερη δική μου απόδοση στα ελληνικά.

CAESAR
Let me have men about me that are fat;
Sleek-headed men and such as sleep o' nights:
Yond Cassius has a lean and hungry look;
He thinks too much: such men are dangerous.

ANTONY
Fear him not, Caesar; he's not dangerous;
He is a noble Roman and well given.

CAESAR
Would he were fatter! But I fear him not:
Yet if my name were liable to fear,
I do not know the man I should avoid
So soon as that spare Cassius. He reads much;
He is a great observer and he looks
Quite through the deeds of men: he loves no plays,
As thou dost, Antony; he hears no music;
Seldom he smiles, and smiles in such a sort
As if he mock'd himself and scorn'd his spirit
That could be moved to smile at any thing.
Such men as he be never at heart's ease
Whiles they behold a greater than themselves,
And therefore are they very dangerous.
I rather tell thee what is to be fear'd
Than what I fear; for always I am Caesar.
Come on my right hand, for this ear is deaf,
And tell me truly what thou think'st of him.

ΚΑΙΣΑΡΑΣ
Ας έχω τριγύρω μου ανθρώπους παχύσαρκους και λιπαρούς, τους προτιμάω σε σχέση με κομψούς και αδύνατους όπως αυτός ο Κάσσιος.
Ο Κάσσιος έχει μια αδύνατη μορφή και πεινασμένη όψη.
Σκέφτεται πολύ: τέτοιου είδους άνθρωποι είναι επικίνδυνοι.

ΑΝΤΩΝΙΟΣ
Μην τον φοβάσαι. Καίσαρα, είναι ένας ευγενικής καταγωγής και ανατροφής Ρωμαίος.

ΚΑΙΣΑΡΑΣ
Ας ήταν πιο παχύς! Σίγουρα δεν τον φοβάμαι αλλά αν έπρεπε να φοβηθώ κάποιον θα ήταν ο τύπος του Κάσσιου. Διαβάζει πολύ, είναι καλός παρατηρητής και αναλυτής των ανθρώπινων πράξεων. Δεν του αρέσουν τα θεατρικά έργα και η μουσική διασκέδαση, γελάει σπάνια και μάλιστα με ένα αίσθημα αυτοσαρκασμού. Δεν μπορεί κάποιος ισχυρός άνδρας να νιώθει ασφαλής όταν περιστοιχίζεται από άτομα όπως ο Κάσσιος, τύποι όπως αυτός είναι εξαιρετικά επικίνδυνοι για την εξουσία! Βέβαια επειδή είμαι ο Καίσαρας δεν φοβάμαι κανέναν, απλά σου εξηγώ ποιους ανθρώπους θα φοβόμουν. Έλα τώρα από τη δεξιά μου πλευρά διότι το αυτί μου αυτό είναι κουφό και ψιθύρισε μου τι γνώμη έχεις για τον Κάσσιο.