Εκπαιδεύοντας δεσμοφύλακες

Τον Αύγουστο του 1971, στο πανεπιστήμιο του Στάνφορντ στην Καλιφόρνια, έγινε ένα διάσημο πείραμα. Κάτω από τις οδηγίες του καθηγητή ψυχολογίας Φίλιπ Ζιμπάρντο, 24 φοιτητές χωρίστηκαν τυχαία σε δύο ομάδες. Οι μισοί έγιναν δεσμοφύλακες και οι άλλοι μισοί κρατούμενοι. Στους πρώτους δόθηκαν στρατιωτικού τύπου στολές και γκλομπς, ενώ οι δεύτεροι αρκέστηκαν σε ένα κακοραμμένο λευκό ρούχο. Η υποτιθέμενη φυλακή στήθηκε στο υπόγειο του Πανεπιστημίου και οι «κρατούμενοι» αφού «συνελήφθησαν» οδηγήθηκαν εκεί και κλείστηκαν σε μικρά δωμάτια-κελιά. Η συμφωνία ήταν να παραμείνουν φυλακισμένοι για δύο εβδομάδες, με αμοιβή 15 δολάρια την ημέρα. Τα ίδια χρήματα θα έπαιρναν και οι «δεσμοφύλακες». Ο καθηγητής έδινε τις εντολές και κατέγραφε, μαζί με μια ομάδα φοιτητών, τα πάντα.

Το πρώτο εντυπωσιακό εύρημα ήταν ότι όλοι μπήκαν αμέσως στο πετσί του ρόλου τους. Οι δεσμοφύλακες, με το που φόρεσαν την στολή και πήραν στα χέρια τους τα εργαλεία της καταστολής, απέκτησαν διαφορετικό ύφος και στάση σώματος. Επέβαλαν με αυστηρότητα τους κανόνες και εκτελούσαν τις εντολές του «διευθυντή της φυλακής» όσο σκληρές και παράλογες και αν ήταν. Συμπεριφέρονταν μάλιστα ακόμα πιο απάνθρωπα για να τον εντυπωσιάσουν. Οι κρατούμενοι πάλι, απέκτησαν δουλική συμπεριφορά και ήταν έτοιμοι να καταδώσουν τους συντρόφους τους για να γίνουν αρεστοί στους ένστολους.

Σύντομα, ένα πολύ μεγάλο ποσοστό των δεσμοφυλάκων φανέρωσε ακραίες σαδιστικές τάσεις. Άρχισαν να βασανίζουν ψυχολογικά τους κρατούμενους, υποβάλλοντάς τους σε καψώνια, εξευτελισμούς ή και ξυλοδαρμούς. Ακόμα και όταν κάποιοι από τους τελευταίους παρουσίασαν συμπτώματα κατάθλιψης και κατέρρευσαν, οι δεσμοφύλακες παρέμειναν πιστοί στο «καθήκον» τους, συνεχίζοντας τις απάνθρωπες τιμωρίες. Κάποια στιγμή, ο καθηγητής κατάλαβε ότι το πείραμα εξελισσόταν σε κάτι πολύ σκοτεινό και ανεξέλεγκτο. Όταν συνειδητοποίησε πως και ο ίδιος θεωρούσε επιβεβλημένες τις τιμωρίες, το διέκοψε θορυβημένος, οκτώ μέρες νωρίτερα από το συμφωνημένο.

Από αυτό το πείραμα –το οποίο παρεμπιπτόντως έχει περάσει και στο σινεμά μέσα από την ταινία «Das Experiment»- βγήκαν ορισμένα ενοχλητικά συμπεράσματα. Καταρχάς το ότι οι άνθρωποι προσαρμόζονται πολύ εύκολα στους κοινωνικούς ρόλους που καλούνται να παίξουν, ιδίως όταν αυτοί συνοδεύονται από ισχυρά στερεότυπα. Βγήκαν ακόμη στην επιφάνεια μια σειρά από θέματα που έχουν να κάνουν με τις σχέση εξουσιαστή και εξουσιαζόμενου, ενώ αποδείχτηκε η ευκολία με την οποία, κάτω από ορισμένες συνθήκες, παραμερίζονται οι ανθρωπιστικές αξίες, οι ηθικές αντιστάσεις και η αξιοπρέπεια, στο όνομα της υποταγής σε έναν κανόνα, σε έναν νόμο, σε μια διαταγή.

Η αλήθεια είναι ότι όλα τα παραπάνω μπορεί κανείς να τα διαπιστώσει και χωρίς το πείραμα του Στάνφορντ. Μπορεί, για παράδειγμα, να τα δει στην συμπεριφορά των οργάνων της τάξης που από κανονικοί άνθρωποι, μετατρέπονται αίφνης σε βασανιστές. Ή στην «σκανδαλώδη έλλειψη σεβασμού προς την ανθρώπινη ζωή», την οποία, σύμφωνα με την διατύπωση της Διεθνούς Αμνηστίας, δείχνουν οι Έλληνες συνοριοφύλακες. Μπορεί ακόμα να τα δει στον ντροπιαστικό ζήλο των χαμηλόβαθμων χρυσαυγιτών που πέφτουν και παίρνουν κάμψεις μπροστά στον πυρηνάρχη τους. Στις φωτογραφίες με τα βασανιστήρια και τους εξευτελισμούς από το Αμπού Γκράιμπ. Στα γοερά κλάματα στα οποία ξέσπασαν οι πολίτες της Βόρειας Κορέας στην είδηση του θανάτου του τυράννου τους ή στα πλήθη που αποθέωναν εκείνον τον γελοίο τύπο με το κουτσουρεμένο μουστάκι στις ναζιστικές φιέστες. Μπορεί κατ’ αναλογία να τα δει και στο ανομολόγητο δέος που μας πιάνει όλους μπροστά στον ιεραρχικά ανώτερό μας –στον αξιωματικό, στον εργοδότη, στον προϊστάμενο…

Δεν είναι λοιπόν πάντα εύκολο να αντισταθούμε σ’ αυτά τα έμφυτα (;) κουσούρια. Ειδικά όταν υπάρχουν άνθρωποι ή ομάδες ανθρώπων που επιχειρούν να τα ποτίσουν και να τα καλλιεργήσουν. Κάποιοι από αυτούς το κάνουν εκ του πονηρού, μέσα από θεωρίες και ιδεολογήματα (παράδειγμα ο τύπος με το κουτσουρεμένο μουστάκι που λέγαμε παραπάνω). Κάποιοι άλλοι το κάνουν μάλλον λόγω βλακείας (η περίπτωση του δασκάλου στην Άρτα που, αν ευσταθούν οι καταγγελίες, έβαλε οχτάχρονα παιδιά να παραστήσουν τους δεσμοφύλακες, σε ένα γελοίο ριμέικ του πειράματος του Στάνφορντ).

«Κάποια λίγα άτομα κατάφεραν να αντισταθούν», γράφει στα συμπεράσματά του ο καθηγητής Ζιμπάρντο. «Δεν ενέδωσαν στον πειρασμό να γίνουν απάνθρωποι και κράτησαν μέχρι τέλους μια ηθική και αξιοπρεπή στάση. Προφανώς εγώ», ομολογεί, «δεν ανήκα σ’ αυτήν την ευγενή μειονότητα». Άραγε εμείς τι θα κάναμε σε μια ανάλογη περίσταση; Μέχρι να έρθει η ώρα να το μάθουμε θα πρέπει να είμαστε υποψιασμένοι και έτοιμοι ανά πάσα στιγμή να κλείσουμε την βάνα και να σταματήσουμε το πότισμα.