H 28 Οκτωβρίου 1940, αντίθετα με την 25η Μαρτίου 1821, είναι μια σπάνια ιστορική περίπτωση, κατά την οποία τα γεγονότα δεν αμφισβητούνται. Τόσο ο Γκράτσι όσο και ο Μεταξάς, οι μόνοι δύο παρόντες στη συνάντηση, ομοφωνούν στις μαρτυρίες για κείνη τη νύχτα. Ο πρώτος, ως πρεσβευτής της Ιταλίας, επέδωσε ένα θρασύ τελεσίγραφο. Ο δεύτερος, ως πρωθυπουργός της Ελλάδας, το απέρριψε. Η συζήτηση έγινε στα γαλλικά. Τα ακριβή λόγια του Μεταξά ήταν «Allors, c’est la guerre»: Λοιπόν, έχουμε πόλεμο. Οι εφημερίδες το εκλαΐκευσαν ως «Όχι» – κι έτσι πέρασε στην ιστορία.
Η αντιμεταξική ιστοριογραφία (ιδίως η κομμουνιστική), μη μπορώντας ν’ αρνηθεί το «Όχι», υποστηρίζει ότι ήταν τυπικό, ότι στην ουσία ήταν «Ναι» και «το Όχι το είπε ο λαός». Αποδίδουν μάλιστα στον Μεταξά ότι είχε δηλώσει: «Θα ρίξουμε μόνο μερικές τουφεκιές για την τιμή των όπλων» (που βεβαίως δεν ήταν λόγια του Μεταξά, μα του αντιμεταξικού στρατηγού Καθηνιώτη). Πώς εξηγείται η μικρόψυχη αυτή στάση;
Αιτία είναι η γενική πολιτική του Μεταξά: φασισμός, δικτατορία, αντιδημοκρατία και αντικομμουνισμός. Αφού ο Μεταξάς ήταν φασίστας, του ήταν ψυχικά αδύνατο να πάει κόντρα στο φασισμό. Το επιχείρημα, όμως, ανατρέπεται πολύ εύκολα. Πρώτον, αν οι φασίστες πάντα ομονοούν, γιατί να του επιτεθεί ο ιταλικός φασισμός; Δεύτερον, γιατί δύο φασιστικές χώρες (Ισπανία, Πορτογαλία) δεν συμπολέμησαν με τον Άξονα; (Πήγαν μόνο Ισπανοί εθελοντές, ενώ η Πορτογαλία είχε φιλοσυμμαχική στάση). Τρίτον, η πολιτική δράση γενικά είναι γεμάτη αντιφάσεις. Ο Σαράφης κοιμήθηκε βενιζελικός κρατούμενος των ελασιτών και ξύπνησε αριστερός αρχηγός του ΕΛΑΣ. Ο Μουσολίνι ήταν στα νιάτα του σοσιαλιστής, μα 15 χρόνια μετά ίδρυσε το φασισμό. Ο Στάλιν από σπουδαστής θεολογίας κατέληξε… Στάλιν. Ο Γρηγόριος ο Ε΄ αφόρισε τους επαναστάτες του 1821, αλλά ο σουλτάνος τον κρέμασε ως ανεπαρκή. Γιατί λοιπόν δεν αναγνωρίζεται στον Μεταξά ένα συνειδητό «Όχι»;
Δεν θα επικαλεστώ το «Ημερολόγιο» του ίδιου του δικτάτορα. Θα θυμίσω το περίφημο πρώτο ανοιχτό γράμμα που έστειλε ο φυλακισμένος Νίκος Ζαχαριάδης, ο ηγέτης του ΚΚΕ, προς τον ελληνικό λαό (εφημερίδες της 2ας Νοεμβρίου 1940): «…Στον πόλεμο αυτόν, που τον διευθύνει η κυβέρνηση Μεταξά, όλοι μας πρέπει να δώσουμε όλες μας τις δυνάμεις, δίχως επιφύλαξη…». Ο Ζαχαριάδης αναγνώριζε στον Μεταξά αυτό που του αναλογούσε. Οι επίγονοί του, όμως, όχι.
Προσάπτεται εξάλλου στον Μεταξά ότι «δεν πίστευε στη νίκη». Αυτό πιθανώς ισχύει, αλλά πρώτον δεν αποδεικνύεται, δεύτερον και να ισχύει δεν αλλάζει η ουσία και τρίτον πολύ λίγοι «πίστευαν στη νίκη» το πρωί της 28ης Οκτωβρίου. Οι Έλληνες δεν πολέμησαν επειδή «πίστευαν στη νίκη», μα επειδή τη συγκεκριμένη στιγμή νιώθανε το δίκιο του αδικούμενου και πήγαν στην Αλβανία εκόντες, αγανακτισμένοι και θυμωμένοι (κάτι που δεν ίσχυε π.χ. το 1921).
Όποιος μελετήσει την εποχή, βλέπει ότι ο Μεταξάς είχε καθαρή εικόνα των πραγμάτων. Επιδιώκοντας ουδετερότητα, είχε «καταπιεί» συνειδητά την ιταλική ευθύνη για τον τορπιλισμό της «Έλλης», αλλά και άλλες προκλήσεις από την ιταλοκρατούμενη Αλβανία. Όμως είχε προχωρήσει μυστικά σε ατομικές επιστρατεύσεις ορισμένων κρίσιμων ειδικοτήτων, είχε δώσει τις σχετικές εντολές, υπήρχαν σχέδια άμυνας. Κι όταν εντέλει εκδηλώθηκε η ιταλική επίθεση, τότε η συγκράτηση των εισβολέων μόνο τυχαία δεν ήταν.
Αξίζει να διαβάσει κανείς τις σημειώσεις του αυτόπτη και κάθε άλλο παρά μεταξικού Γιώργου Σεφέρη, που αποτίει φόρο τιμής στο δικτάτορα, τόσο για την αρχική του προσπάθεια ουδετερότητας όσο και για το ότι το πρωί της 28ης Οκτωβρίου, στο Σύνταγμα, δεν φοβήθηκε τις λαϊκές εκδηλώσεις κι αφέθηκε στο πλήθος, που τον σήκωσε στα χέρια. Ο Μεταξάς είχε, για μια φορά, ταυτιστεί με το λαό του.
Η παραπάνω παραδοχή για το «Όχι» δεν καθιστά όποιον την αποδέχεται μεταξικό, ούτε σβήνει τις εξορίες, τα ρετσινόλαδα και το σαφέστατα φασιστικό χαρακτήρα της 4ης Αυγούστου.Τα αντιφατικά στοιχεία συνυπήρξαν. Και στο κάτω κάτω, όπως πάλι ο Σεφέρης σημειώνει, εκείνη η μέρα δεν επικύρωσε, αλλά ακύρωσε το φασισμό. Τίποτα πια δεν θα ήταν ίδιο μετά την Αλβανία.
Όποιος λοιπόν υπενθυμίζει ότι η 25η Μαρτίου 1821 είναι μια επίπλαστη παπαδίστικη επέτειος (όπως και είναι), δεν δικαιολογείται ν’ αρνείται το μερίδιο του Μεταξά στην 28η Οκτωβρίου 1940. Το ίδιο φυσικά ισχύει και αντίστροφα. Η ιστορική αλήθεια είναι αλήθεια ολόκληρη, όχι μόνο κατά το αρεστό σκέλος.
12°
