Προφήτες σε ταραγμένους καιρούς

Όσοι προσπαθούν να πουν κάτι για τη μικρή Γκρέτα, νιώθουν μια έντονη αμηχανία. Για ποιο πράγμα ακριβώς να μιλήσουν; Για το υπαρκτό πρόβλημα που επισημαίνει η Γκρέτα ή για τις λύσεις που προτείνει η ίδια; Έτσι κι αλλιώς ό,τι πεις θα στραφεί εναντίον σου. Το «φαινόμενο Γκρέτα» είναι το απόλυτο προπαγανδιστικό όπλο: Γυναίκα, Παιδί, Άσπι, η αστυνομία της πολιτικής ορθότητας καραδοκεί. Κι όμως, το ζήτημα της μόλυνσης του περιβάλλοντος και της κλιματικής αλλαγής είναι υπερεπείγον. Τα σήματα κινδύνου καλώς χτυπούν προειδοποιητικά. Δεν είναι σωστό πως όλες οι θεωρίες καταστροφής που κατά καιρούς απειλούν την ανθρωπότητα στη συνέχεια διαψεύδονται και αποδεικνύονται υπερβολικές. Ακριβώς επειδή χτυπάνε τα καμπανάκια συναγερμού, ακριβώς επειδή η ανθρωπότητα αντιμετωπίζει τον κίνδυνο (πυρηνικά, μόλυνση, υπερπληθυσμό, aids) και διορθώνει πορεία, οι δυσοίωνες προβλέψεις τελικά δεν επαληθεύονται.

Δεν βρίσκεται το λάθος στην επισήμανση των προβλημάτων. Το λάθος βρίσκεται συνήθως στη λύση τους. Σ’ αυτά τα αφελή, κάποτε επικίνδυνα και αντιεπιστημονικά, που προτείνει κάθε Γκρέτα. Αυτό όμως δεν είναι το μεγάλο πρόβλημα της φάσης που διανύουμε; Σε ταραγμένους, μεταβατικούς καιρούς, εμφανίζονται οι Προφήτες που θα σώσουν τον κόσμο. Συνήθως υποσχόμενοι μια σωτηρία βγαλμένη από το παρελθόν. Δεν θα ταξιδεύουμε με αεροπλάνο, δεν θα τρώμε πρωτεΐνες. Θα κλείσουμε τα σύνορά μας. Θα ξανακάνουμε την Αμερική μεγάλη. Θα ξαναδώσουμε το κύρος της στη Βρετανική Αυτοκρατορία. Θα επιστρέψουμε στην εύκολη ζωή της κατανάλωσης με δανεικά, υποσχόταν σε μας το «αντιμνημονιακό μέτωπο». Πώς; Απλώς θα το απαιτήσουμε. Γιατί θα το καταφέρουμε; Γιατί είμαστε οι «καλοί». 

Όταν φτάνει το πλήρωμα του χρόνου και οι ψευδοπροφήτες πρέπει να υλοποιήσουν τις υποσχέσεις τους, το αποτέλεσμα, όπως τώρα ξέρουμε, συνήθως είναι καταστροφικό.

Η ταχύτητα που αλλάζει ο κόσμος μας είναι ιλιγγιώδης. Πριν μερικές δεκαετίες συζητούσαμε για το «Τρίτο κύμα» και τώρα ζούμε την Τέταρτη βιομηχανική επανάσταση. Βρισκόμαστε ακριβώς στη μέση της μετάβασης και οι αλλαγές στη ζωή μας είναι ραγδαίες και ισοπεδωτικές. Η δύναμη φεύγει από την Ευρώπη και πηγαίνει προς την Ανατολή. Τα παλιά επαγγέλματα αντικαθιστώνται από τους υπολογιστές. Όπως κάθε προηγούμενη αλλαγή έχει δείξει, η κατάσταση θα ισορροπήσει και ο κόσμος θα συνεχίσει σε ένα νέο επίπεδο, νέα επαγγέλματα, καινούργιες δραστηριότητες θα εμφανιστούν. 

Σωστό είναι αυτό, όμως η ζωή μας δεν είναι κοινωνιολογική παρατήρηση. Όπως έλεγαν τα Κίτρινα Γιλέκα, εσείς μιλάτε για «τέλος εποχής» και εμείς λέμε για το τέλος του μήνα που δεν έχουμε να πληρώσουμε τους λογαριασμούς. Καθώς η μεσαία τάξη της Δύσης χάνει με ταχύτητα ένα επίπεδο ζωής που θεωρούσε δεδομένο, αντιδράει σπασμωδικά, γίνεται εύκολο θύμα κάθε δημαγωγού που θα πουλήσει εύκολες λύσεις, καθησυχαστικές, για επιστροφή σε ένα ανέφελο παρελθόν. Και φυσικά, πάντα, κι έναν «εχθρό» για να μισήσουμε. Την Ευρώπη, τους μετανάστες, τους «πλούσιους». Γιατί ο λαϊκισμός είναι πειστικός; Γιατί διεκτραγωδεί με πάθος τα προβλήματα. Όσο περισσότερο πάθος και οργή, τόσο πιο «δικός» μας φαίνεται. Αν έχεις προσέξει, όλοι αυτοί οι κατά καιρούς «φίλοι του λαού» πάντα μιλάνε για τα προβλήματα. Μήπως όταν χρεοκοπήσαμε δεν κόπηκαν οι συντάξεις; Δεν μειώθηκαν οι μισθοί; Δεν αυξήθηκε η ανεργία; Δεν χάσαμε το 1/4 του ΑΕΠ της χώρας; Αλήθεια δεν ήταν όλα αυτά που φώναζαν στις πλατείες και στις τηλεοράσεις; Αυτό που δεν έλεγαν, ήταν τι θα κάνουν αυτοί γι’ αυτό. Ποιες ήταν οι λύσεις που αυτοί προτείνουν. Επισημάνσεις κάνουμε κι εμείς οι δημοσιογράφοι. Οι πολιτικοί έχουν άλλη δουλειά, πρέπει να βρουν τις λύσεις. Ο λαϊκισμός δεν έχει λύσεις αλλά εξιλαστήρια θύματα. Είναι «καλοί» γιατί οι άλλοι είναι «κακοί». Είναι στο «πλευρό του λαού» γιατί οι άλλοι είναι «προδότες» και «πουλημένοι». Απλά πράγματα. 

Ο σκηνοθέτης που ηρωποιεί την οδυνηρή αποτυχία του 2015, ονομάζει την Ευρώπη «Αυτοκρατορία». Γιατί; Γιατί στα νιάτα του είχε διαβάσει Νέγκρι. Ούτε του περνάει από το μυαλό πόσο κοντά βρίσκεται έτσι στον Μπόρις Τζόνσον και τον Φάραντζ, που θέλουν να κάνουν πάλι τη Βρετανία την αυτοκρατορία του παρελθόντος. Κατηγορώντας τους πολωνούς μετανάστες και, φυσικά, το «διευθυντήριο των Βρυξελλών». Εντωμεταξύ, όχι η Βρετανία μόνη της, ολόκληρη η Ευρώπη, χάνει χρόνο με τον χρόνο έδαφος. Μειώνεται ο ρόλος της, βρίσκεται σε άμυνα. Κάποτε αντιπροσώπευε το 70% του παγκόσμιου εμπορίου. Στα μέσα του προηγούμενου αιώνα είχε πέσει κάτω από 50%. Σήμερα βρίσκεται στο 16%. Σε μια δεκαετία θα είναι στο 8%. Η Ευρώπη πια δεν μένει πίσω μόνο απέναντι στα μεγάλα κράτη-ηπείρους όπως η Κίνα, η Ινδία, οι ΗΠΑ, αλλά και απέναντι στα μεσαία ανερχόμενα κράτη όπως η Νιγηρία, το Μεξικό, η Ινδονησία, αύριο η Τουρκία, τα οποία πηγαίνουν ολοταχώς στα 200 εκ. πληθυσμό. 

Σαν να υπάρχει μια συνολική τύφλωση, οι άνθρωποι της ηπείρου μας αντί να συνειδητοποιήσουν το πρόβλημα και να προσπαθήσουν να αντιδράσουν, κρύβουν το κεφάλι τους στο παρελθόν, ξαναπαίζουν σε επανάληψη τις προηγούμενες δεκαετίες. Επαναλαμβανόμενα, αυτοκαταστροφικά. Στη Γαλλία, τα Κίτρινα Γιλέκα σπάνε κάθε Σάββατο τελετουργικά τη Λεωφόρο των Ηλυσίων Πεδίων, καταστρέφοντας τον τουρισμό. Στην Ελλάδα, στη δεύτερη δεκαετία του 21ου αιώνα, έγιναν της μόδας αποτυχημένες κοσμοθεωρίες που τελείωσαν το 1989 με την πτώση του τείχους του Βερολίνου ή το 1945 σε ένα δικαστήριο της Νυρεμβέργης. Στην Αγγλία, κλόουν πολιτικοί υπόσχονται μεγαλεία διά της μεθόδου της αυτοκτονίας. Και μετά εμείς ντρεπόμαστε για το δικό μας δημοψήφισμα του 2015…
Διαβάζω έναν έλληνα καθηγητή, κάποτε κήρυκα του εκσυγχρονισμού, καταγγέλλει το «χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο». Διαβάζω έναν Γάλλο, υποτίθεται πολύ προοδευτικό συγγραφέα, σε ένα βιβλίο 300 σελίδων καταλήγει στις προτάσεις του για την Ευρώπη: φόροι και δημοψηφίσματα. Αυτό έλειπε από την Ευρώπη. Καθηλωμένες στον προηγούμενο αιώνα, οι δήθεν «προοδευτικές» φωνές της ηπείρου μας αντιμετωπίζουν την Ευρώπη λες και βρίσκονται ακόμα στα σέβεντις. Από όλα όσα γίνονται και λέγονται αυτά τα χρόνια στις χώρες μας, στην Ελλάδα, την Αγγλία, τη Γαλλία, την Ιταλία, από όλα όσα λέγονται και γράφονται, πιο χρήσιμη θα ήταν μια γραμμή κώδικας για ένα ευρωπαϊκό smart phone. Και προοδευτική πολιτική θα ήταν η εξασφάλιση των συνθηκών για τη δημιουργία αυτού του κώδικα. 

Ίσως αυτό όμως είναι το αναπόφευκτο σημάδι της παρακμής. Μια ολόκληρη ήπειρος, όχι μόνο να μη συσπειρώνεται στην αντιμετώπιση των κινδύνων του μέλλοντος, αλλά να μην αντιλαμβάνεται καν την κατάστασή της, να ονειρεύεται τα περασμένα μεγαλεία. 
Στους μεταβατικούς καιρούς, μέχρι τα καινοτόμα μυαλά να δώσουν τις λύσεις και να σπρώξουν τον κόσμο μπροστά, κυριαρχούν οι ψευδοπροφήτες. Κάποιοι επιλέγουν να ακούσουν τους πρώτους και κάποιοι τους δεύτερους. Δεν ξέρουμε ακόμα πώς θα εξελιχθεί αυτό το έργο.