Απαρτχάιντ στον κόσμο και στην ψυχή

Ο κόσμος αλλάζει ραγδαία και απαιτούνται νέα θεωρητικά κοινωνικά και οικονομικά υποδείγματα, για να κατανοήσουμε τις ραγδαίες αλλαγές του. Κατά τον κοινωνιολόγο Zygmunt Bauman οι κοινωνίες μας έχουν εισέλθει σε μια δεύτερη φάση της νεωτερικότητας, τη «ρευστή νεωτερικότητα», η οποία θα πρέπει να διακριθεί από την προηγούμενη στερεά φάση, που χαρακτηρίζεται από «βαρύτητα», ακινησία, εδαφικότητα, σχετική σταθερότητα. Στη ρευστή φάση, η ταχύτητα, η κινητικότητα και ο δυναμισμός απελευθερώνουν το κεφάλαιο, τη δύναμη και τους πόρους του κράτους-έθνους, γεγονός που οδηγεί στη διαδικασία της «παγκοσμιοποίησης».

Όσον αφορά την ποιότητα της σύγχρονης ζωής, ο Bauman πηγαίνει πολύ πέρα από την άποψη για τον «θάνατο του κράτους-έθνους» που έχει επισημανθεί από πολλούς ερευνητές. Θεωρεί ανησυχητικό στοιχείο τον βαθμό κατά τον οποίο συρρικνώνονται καθημερινά το εύρος και ο χαρακτήρας της ατομικής, συλλογικής και κοινωνικής ευθύνης. Για παράδειγμα, σήμερα είναι καλό για τις εταιρείες να δηλώνουν ότι έχουν μετατοπίσει την παραγωγή τους στο «εξωτερικό», ότι απελευθερώθηκαν από την υποχρέωση να προσφέρουν προνόμια στο εργατικό τους δυναμικό, αύξησαν τα εισοδήματά τους και, έχοντας τη δυνατότητα μεταφοράς κεφαλαίων, φοροδιαφεύγουν.

Ωστόσο οι «φτωχές» χώρες εξακολουθούν να παραμένουν τόποι μιζέριας, όπου οι άνθρωποι με μόνο σύμμαχο τα ένστικτα ζωής και του έρωτα προσπαθούν να ζήσουν. (Άντε να παίξουν και ποδόσφαιρο…) Αναπαράγονται. Αλλά και μέσα στις «πλούσιες» χώρες, όπου οι εύποροι πλουτίζουν σκανδαλωδώς, οι «άλλοι» φτωχαίνουν αντίστοιχα. Οι άνθρωποι απομονώνονται όσο ποτέ. Θωρακίζονται σε έναν ατομικισμό και δεν αισθάνονται υποχρεωμένοι να βοηθούν τους άλλους. Ιδιαίτερα στις μεγάλες πόλεις της Δύσης η ανασφάλεια, η βία, η γκετοποίηση και, για την πλειοψηφία, η φτώχεια, η κακή υγεία, η αναγκαστική άγνοια είναι μια ωρολογιακή βόμβα. Το κράτος-πρόνοια και η βολική ζωή της μεταπολεμικής εποχής απειλείται από την υπογεννητικότητα και τη «ρευστή» οικονομία, ο δε πολίτης φοβάται ότι οι απελπισμένοι «ξένοι» ικέτες που παλεύουν να περάσουν τα σύνορα θα του χειροτερέψουν τη ζωή. Δεν αντιλαμβάνεται ότι μεγάλη απειλή αποτελεί το γεγονός ότι δεν μπορεί ή δεν θέλει να σχετιστεί με «ξένους», οι οποίοι αποτελούν τον ιστό της κοινωνικότητας.

Είμαστε υπεύθυνοι για αυτή την κατάσταση, αφού εμείς συνθέτουμε τον κοινωνικό ιστό και «εμείς» υιοθετούμε τους ευτελείς τρόπους κατανάλωσης, ναρκισσισμού και ατομικισμού, οι οποίοι μας «φτωχαίνουν» και καθιστούν παντοδύναμες τις εταιρείες που κατευθύνουν τον πολιτισμό. Όταν οι κολασμένοι «ξένοι» προσεγγίζουν τα σύνορα, αδιαφορούμε, αν δεν είμαστε εχθρικοί. 

Τα δύο τελευταία χρόνια τα φώτα της δημοσιότητας έπεσαν στα εξαθλιωμένα καραβάνια που εγκαταλείπουν την Ονδούρα, τη Γουατεμάλα και το Ελ Σαλβαδόρ, για να ξεφύγουν από τη βία και τη φτώχεια και να συναντήσουν το όνειρό τους στις ΗΠΑ. Η αμερικανική διοίκηση, υπό τον πρόεδρο Τραμπ, επέβαλε αυστηρά μέτρα ελέγχου της παράνομης μετανάστευσης, που υποχρεώνουν τους φυγάδες να ακολουθήσουν πιο επικίνδυνες διαδρομές, για να εισέλθουν παράνομα στις ΗΠΑ. Τα τελευταία χρόνια εκατοντάδες μετανάστες έχασαν τη ζωή τους στα σύνορα  ΗΠΑ - Μεξικού κυνηγώντας το όνειρο. Την περασμένη Κυριακή ο Óscar Alberto Martínez Ramírez, 25 ετών, και η κόρη του Valeria από το Ελ Σαλβαντόρ εξαντλημένοι από τη ζέστη και την κούραση, πεινασμένοι, πνίγηκαν προσπαθώντας απεγνωσμένα να διασχίσουν τον ποταμό Rio Grande και να περάσουν από το Μεξικό στο Τέξας. Ασυνείδητο απονενοημένο διάβημα από την πλευρά ενός πατέρα σε σύγχυση; «Αμυντική» τακτική από τις συνοριακές αρχές, που φτάνει στην εγκληματική αδιαφορία των ίδιων των κοινωνιών για την μοίρα των πιο αδύναμων;

Η αμερικανική διοίκηση με αυτή την πολιτική προκαλεί απέραντο πόνο σε χιλιάδες ανθρώπους αλλά ταυτόχρονα εξασθενεί την Αμερική και τη στερεί από νέους ανθρώπους που έφταναν από όλο τον κόσμο, για να την τροφοδοτήσουν με το αίμα και το μυαλό τους.

Η φωτογραφία του πνιγμένου γονιού και της κορούλας του με τα πρόσωπά τους χωμένα στο ποτάμι μάς συγκλόνισε. Αυτή η φωτογραφία είναι μια μαύρη κηλίδα στη σύγχρονη κοινωνία των ΗΠΑ, αλλά είναι και μια μαύρη κηλίδα στον σύγχρονο μετα-νεωτερικό πολιτισμό. Τέτοιες εικόνες είδαμε και στις ακτές του Αιγαίου τα τελευταία χρόνια, όταν εκατομμύρια άνθρωποι προσπαθούσαν να γλιτώσουν από τις εθνικές, πολιτικές και θρησκευτικές βίαιες συγκρούσεις, αλλά  και την αβάσταχτη μιζέρια, από την Ασία και την Αφρική, για να βρουν καταφύγιο στην Ευρώπη.

Ατέλειωτες σειρές από τραυματισμένα πλάσματα επιχειρούν να διασχίσουν τη συνοριακή γραμμή, την οποία συχνά βιώνουν ως θολή, μη συγκεκριμένη, σαν μια θάλασσα με «θανατηφόρες» δίνες, έναν αγριεμένο εχθρικό ποταμό, μια σειρά από συρματοπλέγματα. Αυτά τα καθημερινά απειλητικά σύνορα για τους μετανάστες απεικονίζουν τα θολά ψυχικά σύνορα, ένα είδος διχοτομημένου και μερικώς χαλκευμένου εαυτού, ο οποίος διαμορφώθηκε από τη βίαιη επιβολή μιας τραυματικής πραγματικότητας. Τότε τα εσωτερικά όρια καταρρέουν, γίνονται διάχυτα, ο πονεμένος άνθρωπος δεν έχει τότε άλλη διαφυγή από το να δημιουργήσει μια ψεύτικη ταυτότητα, στη θέση της πραγματικής, μέσα από την αυταπάτη. Τότε θα διαψεύσει τη σκληρή πραγματικότητα, το αδύνατο θα βιωθεί ως εφικτό. Η απελπισία που νιώθεις, όταν οι βόμβες απειλούν εσένα ή το παιδί σου, όταν θολώνει το βλέμμα σου ή εκείνο του παιδιού σου από την πείνα, γενικά από την αβίωτη πραγματικότητα, τροφοδοτεί το αίσθημα παντοδυναμίας και την ταυτισιακή στρέβλωση, τελικά την αλλοτρίωση στην τρέλα.

Ενώ ένα μέρος του εαυτού διαψεύδει την πραγματικότητα, ένα άλλο την αναγνωρίζει και συμπεριφέρεται με σύνεση. Τα δύο αυτά τμήματα του εαυτού συνυπάρχουν, αλλά συχνά το ένα αγνοεί την ύπαρξη του άλλου. Το κενό που δημιουργείται από τη διάψευση της πραγματικότητας πληρούται είτε από τη διαμόρφωση μιας ψεύτικης πραγματικότητας είτε από επικίνδυνες ή και παραβατικές συμπεριφορές. Αρκετές φορές παραμένει το κενό, το οποίο απορροφά τα συναισθήματα, τις ιδέες, την ίδια τη σκέψη, ίσως και το ίδιο το απελπισμένο άτομο ως «ψυχική μαύρη τρύπα».

Για όποιον βρίσκεται ψυχικά διάτρητος από τις δυστυχίες δεν υπάρχει κάποιο χέρι να τον κρατήσει. Αντίθετα διαμορφώνεται ένα άλλο όριο πιο αμείλικτο, ένα αόρατο απαρτχάιντ (apartheid) σύμφυτο με τη μετανεωτερικότητα και την παγκοσμιοποίηση, το οποίο συμπυκνώνει το οικονομικό απαρτχάιντ, το κλιματικό απαρτχάιντ, το φυλετικό απαρτχάιντ και το πολιτισμικό απαρτχάιντ, που μετατρέπει καθημερινά τους δυστυχισμένους πιο μίζερους και τους πλούσιους πλουσιότερους και πιο ναρκισσιστικούς.

Η έλλειψη αλληλεγγύης ενισχύει τον κατακερματισμό, τη ρευστότητα της κοινότητας και, με τη σειρά της, την αβεβαιότητα, τον φόβο και τις παρανοϊκές προβολές μέσα στην κοινωνία, αλλά και στους γείτονές μας, στους απελπισμένους «ικέτες», όπως τον Óscar Alberto Martínez Ramírez, 25 ετών, και την κόρη του Valeria. Η εικόνα του νεκρού νεαρού πατέρα και της κόρης του δηλώνει ότι επικράτησε η ενόρμηση θανάτου και αδρανοποιήθηκε η ενόρμηση ζωής στο συλλογικό πεδίο, αλλά και στους δύο απελπισμένους συνανθρώπους μας. 

Μπορούμε να κάνουμε κάτι εμείς; Ίσως μπορούμε κάτι να κάνουμε, αν δεσμευτούμε να αποκαταστήσουμε τον δημόσιο χώρο ως τόπο όπου ουσιαστικά μοιραζόμαστε εμπειρίες και ιδέες, κάτι που είναι αλληλένδετο με την αναγνώριση της ευθύνης μας για τους άλλους, με τον επανασχεδιασμό της κοινωνικής εικόνας, ώστε να επιτραπεί η ύπαρξη διαφορετικών τρόπων ύπαρξης και απόλαυσης σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο.

Παρά τη ζοφερή πραγματικότητα, σκέφτομαι ότι όσο υπάρχει απελπισία υπάρχει και ελπίδα, όσο υπάρχει εχθρότητα υπάρχει και αγάπη, όσο υπάρχει μισαλλοδοξία υπάρχει και αλληλεγγύη, όσο υπάρχει βαρβαρότητα υπάρχει και πολιτισμός, όσο υπάρχει λυγμός υπάρχει και χαμόγελο. Όσο υπάρχει θάνατος υπάρχει και ζωή.