Ήταν μια χούφτα νέοι άνθρωποι. Οι φιλόσοφοι Ζαν-Ζακ Ρουσό και Ντενί Ντιντερό, ο μαθηματικός Ζαν ντ’ Αλαμπέρ, ο γιατρός Λουί ντε Ζοκούρ και μερικοί ακόμη. Στην ιστορία έμειναν ως οι «Εγκυκλοπαιδιστές» και την ταραχώδη πολιτεία τους περιγράφει ο Φίλιπ Μπλομ στο ομώνυμο βιβλίο του. Κατά τη δεκαετία του 1750 έβαλαν τα θεμέλια του Διαφωτισμού. Τι έχει απομείνει από τον Διαφωτισμό διακόσια εξήντα χρόνια αργότερα; Κυρίως οι οδύνες από το διαχωρισμό των πνευματικών του κληρονόμων: του Φιλελευθερισμού και του Σοσιαλισμού. Φαντάζει σήμερα εξωφρενικό, αλλά, ναι, υπήρξε πράγματι εποχή που τα δύο αυτά κινήματα ήταν ενωμένα σαν σιαμαία. Ψυχρές σχέσεις είχαν ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα, μα το οριστικό διαζύγιο το πήραν μονάχα τον 20ό.
Όποιος δεν είναι εξοικειωμένος με την κοινή τους καταγωγή, είναι εύκολο να μπερδευτεί και να χάσει τον μπούσουλα. Όποτε ο Σταντάλ, λόγου χάριν, αναφέρεται σε «φιλελεύθερους» εννοεί αυτούς που σήμερα άνετα θα χαρακτηρίζαμε ως ριζοσπάστες της Αριστεράς. Τον ίδιο καιρό οι Ελευθεροτέκτονες, οι επάρατοι Μασόνοι, ηγούνται σχεδόν όλων των επαναστάσεων –μηδέ της ελληνικής εξαιρουμένης– και δεν διανοούνται ότι θα έχουν κάποτε ούτε καν μακρινή συγγένεια με όσα φαιδρά συντηρητικά γεροντάκια με κλοουνίστικα άμφια παρίστανται στις μέρες μας στις αντίστοιχες Στοές. Από την άλλη μεριά, ο Πολ Λαφάργκ, ο πιο γνωστός από τους γαμπρούς του Μαρξ –όπως μας υπενθύμισε πρόσφατα η Ζέφη Κόλια στην εξαίρετη «Λώρα, η τελευταία των Μαρξ»–, δεν θεωρεί ότι αντίκειται στις μαρξιστικές του αρχές η δημοσίευση ενός δοκιμίου υπό το βλάσφημο τίτλο «Το δικαίωμα στην τεμπελιά». Τι σχέση μπορεί να έχει –αναρωτιέται η Ζέφη– ο μαρξισμός του Λαφάργκ με τη λατρεία της εργασίας, το σταχανοβισμό του Στάλιν και τα απάνθρωπα πεντάχρονα πλάνα; Η απάντηση είναι εύκολη: καμία.
Το διαζύγιο Φιλελευθερισμού και Σοσιαλισμού ακολούθησε η βαρυχειμωνιά. Ο πρώτος απαρνήθηκε ολοκληρωτικά τη φύση του, προσδέθηκε διαδοχικά στο άρμα του Φασισμού, του Ναζισμού και –στο απόγειο της παρενδυσίας– του Νεοφιλελευθερισμού, της μοναδικής συνταγής που θα καθιστούσε ξανά επίκαιρες τις εργασιακές σχέσεις επί Ντίκενς. Ο δεύτερος οδήγησε στο θρίαμβο της μετριοκρατίας, της γραφειοκρατίας και της στασιμότητας –στις «κομμένες κεφαλές», που έγραφε και ο Τσίρκας– όταν ήταν στις καλές του μέρες, στα σοβιετικά Γκουλάγκ και τις γενοκτονίες αλά Πολ Ποτ όταν έπαιρνε ανάποδες. Ποταμοί αίματος χρεώθηκαν και στις δυο πλευρές. Ψιλοσαδιστές διανοούμενοι ένθεν κι ένθεν αναλώνουν πολύτιμο χρόνο και φαιά ουσία για να αποδείξουν ποιος ολοκληρωτισμός σκότωσε τους περισσότερους. Δεν θα τους ακολουθήσουμε στην καταγραφή της φρίκης. Αυτό το σπλάτερ ας το απολαύσουν μόνοι τους.
Είναι αιθεροβάμονες όσοι επιδιώκουν την επαναπροσέγγιση των διαζευγμένων; Από πολλές απόψεις, ναι, είναι. Διακινητής νηφαλιότητας όταν η αγορά απαιτεί χολή; Δεν θα έλεγα ότι θα σπάσεις τα ταμεία. ΄Αλλωστε πρέπει κι εσύ να παραδεχτείς ότι η αγαθή φύση του ανθρώπου, η εμμονή του Ζαν-Ζακ Ρουσό, μάλλον ανήκει στη σφαίρα των ευσεβών πόθων παρά της πραγματικότητας. Θα χάσεις, λοιπόν, αν ποντάρεις σ’ ένα νέο Διαφωτισμό; Κατά πάσα πιθανότητα. Αξίζει ωστόσο μια τελευταία προσπάθεια, έστω και απέλπιδα, προτού αποχαιρετήσεις οριστικά τον ανθρωπισμό.
11°
