Κάποτε, οι ηγεμόνες που έχαναν πολέμους είχαν κακό τέλος: στην καλύτερη περίπτωση τους έστελναν σε μοναστήρια να μετανοούν για τα κρίματά τους και να ελπίζουν σε συγχώρεση, στη χειρότερη δολοφονούνταν από φιλόδοξους συγγενείς ή στρατηγούς. Υπήρξαν βεβαίως και άλλοι που κατέστρεψαν μεν τις χώρες τους αλλά πρόλαβαν αυτοί να σκοτώσουν τους αντιπάλους τους και διατήρησαν την εξουσία τους. Δεν ξέρω ποιο από τα δύο φαινόμενα υπερτερεί στην παγκόσμια ιστορία αλλά αυτό που συμβαίνει στη σύγχρονη ελληνική ιστορία είναι πως οι ηγεμόνες παραμένουν ατιμώρητοι, ό,τι και αν κάνουν – χωρίς καν να χρειάζεται να εξουδετερώσουν τους αντιπάλους τους. Είναι έτσι δομημένο το πολιτικό μας σύστημα που η ατιμωρησία αποτελεί βασικό κανόνα λειτουργίας του, αυτονόητο για τους επαγγελματίες πολιτικούς και αποδεκτό από τους πολίτες.
Κραυγαλέο παράδειγμα είναι ο Καραμανλής ο Μικρός: ο πρωθυπουργός που κατέστρεψε τη χώρα, είναι πάντα βουλευτής, διαθέτει ισχυρή ομάδα μέσα στη ΝΔ – και τολμά να δηλώνει πως δεν θα δεχθεί να είναι στο ψηφοδέλτιο Επικρατείας του κόμματός του αν περιλαμβάνεται σε αυτό και ο Γιάννης Στουρνάρας, που κάνει ό,τι μπορεί για να τα βγάλει πέρα με τα καραμανλικά εγκλήματα. Το ίδιο προσπάθησε να κάνει και ο Γιώργος Παπανδρέου, απέτυχε παταγωδώς. Παραμένει όμως βουλευτής και πρόεδρος της Σοσιαλιστικής Διεθνούς – δείγμα ότι η ατιμωρησία δεν είναι μόνο ελληνικό φαινόμενο. Ο Αντώνης Σαμαράς είναι ο βασικός υπεύθυνος για την αποτυχία του Γιώργου Παπανδρέου, που ήταν και αποτυχία της χώρας. Έχει κάνει και πολλά άλλα στο παρελθόν, ανέτρεψε ακόμη και την κυβέρνηση του ίδιου του κόμματός του – είναι πρωθυπουργός αυτή τη στιγμή. Αλλά και στους υπουργούς της κυβέρνησης αν ψάξουμε, ή σε αυτούς που υπήρξαν υπουργοί και σήμερα είναι βουλευτές, ελάχιστους θα βρούμε που να μπορούν να υποστηρίξουν ότι δεν είναι υπεύθυνοι για όσα (υποτίθεται τουλάχιστον) προσπαθούμε να διορθώσουμε τώρα.
Επομένως, και οι νυν υπουργοί που δεν έχουν ευθύνες για το παρελθόν και οι μέλλοντες, μπορούν να είναι ήσυχοι: ό,τι και αν κάνουν, δεν πρόκειται να τιμωρηθούν – πολιτικά εννοώ, ας πούμε να αποπεμφθούν από τα κόμματά τους ή να μην ξαναγίνουν υπουργοί. Όσοι κατά καιρούς αποπέμφθηκαν (ή αναγκάστηκαν να αποχωρήσουν) τιμωρήθηκαν επειδή συγκρούστηκαν με τον αρχηγό, όχι επειδή απέτυχαν στα καθήκοντά τους. Ανάμεσά τους και ορισμένοι που προσπάθησαν πραγματικά να είναι αποτελεσματικοί στον τομέα τους, όπως ο Γιάννης Ραγκούσης και η Άννα Διαμαντοπούλου από το ΠαΣοΚ, ο Στέφανος Μάνος από τη ΝΔ: ανεξάρτητα από το αν συμφωνεί κανείς με τις απόψεις τους και τις ενέργειες τους, αναμφίβολα επιχείρησαν τομές στους τομείς ευθύνης τους.
Στην αντιπολίτευση, κυρίως στον ΣΥΡΙΖΑ και στη ΔΗΜΑΡ, δεν μπορεί κανείς να καταλογίσει τέτοιες ευθύνες στα διακεκριμένα στελέχη του αφού δεν έχουν κυβερνήσει. Μόνο στο εσωτερικό των ίδιων των κομμάτων είναι γνωστό ποιες είναι οι ικανότητες του καθενός, τι έχει αποδώσει στις θέσεις, κομματικές ή δημόσιες, που έχει αναλάβει. Αλλά μου φαίνεται έχουν και αυτοί εξασφαλισμένοι την ατιμωρησία αν γίνουν κάποτε υπουργοί, κρίνοντας από το συγχωροχάρτι που έδωσε ο Αλέξης Τσίπρας σε όσους κυβερνητικούς βουλευτές «αποφασίσουν με την ψήφο τους να θέσουν τέρμα στην καταστροφική πορεία της χώρας». Καίτοι ως βουλευτές (ή και ως υπουργοί, όπως η Θεοδώρα Τζάκρη) ευθύνονται για την ως τώρα καταστροφή, «θα έχουν την πλατιά αποδοχή της λαϊκής βάσης, των τοπικών κοινωνιών και των πολιτών που τους εξέλεξαν και δεν αντέχουν άλλο» – και αφού θα έχουν τέτοια αποδοχή από την κοινωνία, γιατί να μην έχουν από τον ΣΥΡΙΖΑ; Άλλωστε οι βουλευτές ή τα στελέχη του ΠαΣοΚ που ήδη περισυνέλεξε η αξιωματική αντιπολίτευση, όπως και η ΔΗΜΑΡ, δεν γνωρίζω να διακρίθηκαν στον πολιτικό στίβο για την αποτελεσματικότητά τους. Ίσως το αντίθετο να συμβαίνει.
Είναι χαρακτηριστικό ότι οι μόνοι που τιμωρήθηκαν από το πολιτικό σύστημα και εξοβελίστηκαν εντελώς από αυτό είναι εκείνοι που δεν είχαν αυτόνομη ισχύ αλλά ήσαν άνθρωποι του ίδιου του αρχηγού. Παντοδύναμοι υπουργοί όπως ο Γιώργος Αλογοσκούφης και ο Θοδωρής Ρουσόπουλος, εξαφανίστηκαν όταν ο Καραμανλής ο Μικρός δεν τους χρειαζόταν. Το ίδιο έπαθαν η Τίνα Μπιρμπίλη και ο Χάρης Παμπούκης. Και οι τέσσερις δεν ήσαν επαγγελματίες πολιτικοί, έκαναν την ανοησία να είναι χρήσιμοι μόνο στους αρχηγούς τους. Και οπωσδήποτε αυτοί οι τέσσερις (που αναφέρω παραδειγματικά) δεν ήσαν χειρότεροι από πολλούς που εξακολουθούν να παίζουν σημαντικό ρόλο είτε ως υπουργοί είτε ως παράγοντες της πολιτικής ζωής. Βεβαίως, πολλά σημαντικά στελέχη του ΠαΣοΚ (πρωτίστως) και της ΝΔ είναι σήμερα εκτός Βουλής και περιθωριοποιημένα, αυτό όμως δεν οφείλεται στο ότι κρίθηκαν ανάξιοι αλλά στο ότι το εκλογικό σώμα τιμώρησε συνολικά τα δύο κόμματα, αδιαφορώντας για τις προσωπικές περιπτώσεις. Αν είχαν πάρει τα παλιά τους ποσοστά, διάφοροι διάσημοι ανίκανοι ή και διεφθαρμένοι θα ήσαν και πάλι βουλευτές ή υπουργοί, όπως μας δείχνει η εκλογική επιτυχία όσων από το ΠαΣοΚ φρόντισαν να μετακομίσουν.
Το συμπέρασμα είναι πως το πολιτικό σύστημα, πρωτίστως οι ηγεσίες των κομμάτων, δεν ενδιαφέρονται για το έργο, αλλά ούτε καν για τα πολιτικά εγκλήματα που έχουν διαπράξει οι άλλοι πολιτικοί. Το κριτήριο είναι ένα και μοναδικό: μας είναι χρήσιμος ο Τάδε; Φυσικά ο Τάδε το γνωρίζει αυτό, στο ίδιο παιχνίδι παίζει, και προσπαθεί να είναι χρήσιμος, βέβαιος ότι ο αρχηγός θα τον ανταμείψει. Και αν δεν αναγνωρίζεται η χρησιμότητά του, τότε προσπαθεί να γίνει επικίνδυνος ώστε ο αρχηγός να τον εξαγοράσει, για να μη γίνει χρήσιμος σε όποιον εποφθαλμιά την ηγεσία. Το ζήτημα για τον Τάδε δεν είναι να είναι αποτελεσματικός στη θέση που θα αναλάβει, κομματική ή δημόσια, αλλά να είναι έτσι τοποθετημένος στο σύστημα εξουσίας ώστε να μπορεί κάθε στιγμή να είναι χρήσιμος σε κάποιον. Και αυτά που γίνονται σε κεντρικό πολιτικό επίπεδο, επαναλαμβάνονται σε μικροκλίμακα σε όλη τη χώρα.
Μπορεί τα ίδια φαινόμενα να υπάρχουν και σε άλλα κράτη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, δεν γνωρίζω. Η ιδιαιτερότητα που υπάρχει σε εμάς αυτή την εποχή είναι η παρόξυνσή τους: λόγω της αποσάθρωσης των κομματικών ορίων, χρήσιμοι υπάρχουν και σε αντίπαλα κόμματα, το εμπόριο της χρησιμότητας είναι πλέον διακομματικό. Η ΝΔ και ο ΣΥΡΙΖΑ προσπαθούν να ψαρέψουν χρήσιμους πολιτικούς από τα όμορα κόμματα –- και αφού υπάρχει ζήτηση, υπάρχει και προσφορά. Μερικές φορές η χρησιμότητα μπορεί να έχει και μεγαλύτερη εμβέλεια, αν κρίνουμε από τις φήμες για τις ειδικές σχέσεις καραμανλικών-τσιπραίων ή παπανδρεϊκών-τσιπραίων και από τις συζητήσεις περί συνεργασίας ΣΥΡΙΖΑ-ΑνΕλ. Και αν το καλοσκεφθούμε, όσο πιο άχρηστος έχει αποδειχθεί κάποιος πολιτικός, τόσο πιο χρήσιμος είναι. Αφού δεν έχει αξία, το μόνο που του επέτρεψε να επιβιώσει είναι η ισχυρή θέση του στο σύστημα εξουσίας, άρα είναι εξαιρετικά χρήσιμος για τις ανακατάξεις ισχύος που γίνονται αυτή την εποχή.
Όλα δείχνουν πως το καθεστώς ατιμωρησίας των ανίκανων, των άχρηστων που αναδεικνύονται σε χρήσιμους και επιβραβεύονται για τις αμαρτίες που κουβαλάνε, θα διαιωνιστεί και θα γνωρίσει εποχές ακόμη μεγαλύτερης δόξας – με ευθύνη και ημών των ψηφοφόρων, φυσικά. Δυστυχώς, περισσότερο από ποτέ αυτή την εποχή το μόνο που μετρά είναι οι συσχετισμοί δύναμης και το μόνο που δεν ενδιαφέρει είναι να πραγματοποιηθούν τομές στο πολιτικό σύστημα που θα άλλαζαν αυτή και πολλές άλλες παθογένειες. Τέτοιες τομές θα ήσαν, για παράδειγμα, αναλογικότερο εκλογικό σύστημα που επιπλέον να συνδυάζει σταυρό και λίστα, μικρότερες εκλογικές περιφέρειες, περιορισμός των θητειών στις αιρετές θέσεις, μεγαλύτερη διαφάνεια στις εσωκομματικές διαδικασίες. Ίσως η Κεντροαριστερά (εννοώ πρωτίστως ΠαΣοΚ και ΔΗΜΑΡ) που είναι η μεγάλη χαμένη της σημερινής κατάστασης, να έπρεπε να αναλάβει πρωτοβουλίες προς αυτή την κατεύθυνση. Αλλά με τρόπο (και πρόσωπα) που να πείθουν.
Από τις Εκδόσεις Επίκεντρο κυκλοφορεί το νέο βιβλίο του Δημήτρη Ψυχογιού «Η Πολιτική Βία στην Ελληνική Κοινωνία».
Δοκίμιο που αναδεικνύει τις πολιτιστικές ρίζες της πολιτικής βίας στην Ελλάδα, που έχει τη βιαιότερη ιστορία από όλες τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης τα τελευταία 70 χρόνια.
12°
