Το κρυφό σχέδιο της ΕΕ για Grexit μετά το δημοψήφισμα

Βασισμένο σε 230 ώρες συνεντεύξεων «off the record» και σε απόρρητα και μη έγγραφα, η Ελένη Βαρβιτσιώτη και η Βικτώρια Δενδρινού αποκαλύπτουν στο βιβλίο τους ένα μυστικό σχέδιο της Κομισιόν για τις καταστροφικές επιπτώσεις ενός Grexit με την κωδική ονομασία «Η προσχώρηση της Κροατίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση».

Αποσπάσματα αποκαλύπτει η εφημερίδα Καθημερινή:

Παρασκευή 10 Ιουλίου 2015, πέντε μέρες μετά το δημοψήφισμα και μόλις δύο μέρες μετά το αίτημα του πρωθυπουργού Αλέξη Τσίπρα για ένα νέο πρόγραμμα, τα πνεύματα μεταξύ των χωρών-μελών της Ευρωζώνης παραμένουν οξυμένα. Έτσι, ενώ ΕΚΤ και Κομισιόν έχουν ανταποκριθεί θετικά στο ελληνικό αίτημα, η Γερμανία κυκλοφορεί μια πρόταση σύμφωνα με την οποία η Ελλάδα πρέπει να φύγει από την Ευρωζώνη αν δεν συμφωνήσει σε πιο σκληρές μεταρρυθμίσεις.

«Η πρόταση της Παρασκευής, που παρουσιάστηκε σε μια επιλεγμένη ομάδα υψηλόβαθμων αξιωματούχων, καθιστούσε σαφές ότι η έξοδος από το ευρώ, τουλάχιστον προσωρινά, ήταν τώρα στο τραπέζι», υπενθυμίζει με δραματικό τρόπο ένα βιβλίο για την ιστορία του Ευρωπαϊκού Μηχανισμού Σταθερότητας (ESM) και τον ρόλο του στη σταθεροποίηση του ευρώ την περίοδο της κρίσης, που κυκλοφόρησε χθες από τον ΕSM (Safeguarding the Euro in Times of Crisis: The inside story of the ESM).

Είχε προηγηθεί το δραματικό πρώτο εξάμηνο του 2015, στη διάρκεια του οποίου, όπως αποκαλύπτει ο επικεφαλής της αποστολής του ESM στην Ελλάδα Νικόλα Τζιαμαριόλι, ο μηχανισμός προετοιμάστηκε ακόμη και για την προοπτική χρεοκοπίας της Ελλάδας. «Γύρω στον Μάρτιο με Ιούλιο κλιμακώσαμε τη διαδικασία, ειδικά για την Ελλάδα», είπε. «Δημιουργήσαμε έναν χώρο έκτακτης ανάγκης, σε περίπτωση που υπήρχε χρεοκοπία, με διαδικασίες για τις νομικές πράξεις που θα έπρεπε να υπογραφούν κ.λπ. Ηταν μια πρόκληση. Σκοπός ήταν να καθησυχαστούν τα κράτη-μέλη ότι ήμασταν προετοιμασμένοι για κάθε πιθανό αρνητικό γεγονός».

Γεμάτο αποκαλυπτικές μαρτυρίες, από τους πρωταγωνιστές των γεγονότων της κρίσης, το βιβλίο θα μπορούσε να είναι μυθιστόρημα με «ηρωίδα» την Ελλάδα, στην οποία είναι αφιερωμένα τα 6 από τα 40 κεφάλαιά του. Σε αυτήν, άλλωστε, κατευθύνθηκαν δάνεια έκτακτης ανάγκης 289 δισ. ευρώ σε διάρκεια 8 ετών (μαζί με του ΔΝΤ), «ένα ποσό χωρίς ανάλογο στη σύγχρονη οικονομική ιστορία», όπως επισημαίνεται από τον βασικό πιστωτή της χώρας, τον ESM. Σε αντάλλαγμα, στο πλαίσιο του προγράμματος του ESM, στην 8ετία, η χώρα έλαβε 450 μέτρα πολιτικής, θυμίζει το βιβλίο.

Οι μαρτυρίες δεν αφήνουν καμία αμφιβολία για το πόσο κοντά βρέθηκε η χώρα σε μια καταστροφική έξοδο από την Ευρωζώνη. Πριν από την παρουσίαση του γερμανικού εγγράφου της 10ης Ιουλίου, ο ίδιος ο πρόεδρος της Κομισιόν Ζαν-Κλοντ Γιούνκερ, υπενθυμίζεται, είχε πει ότι η Ε.Ε. είχε έτοιμο ένα λεπτομερές σχέδιο για Grexit, αν και προσωπικά συνέχιζε να είναι αντίθετος. Στη σύνοδο της 12ης Ιουλίου συμφωνήθηκε τελικά να υπάρξει ένα τρίτο πρόγραμμα για την Ελλάδα, αποτρέποντας την απειλή.

«Τον Ιούνιο του 2015, η Ελλάδα ήταν πολύ κοντά στην άκρη του γκρεμού. Το Grexit ήταν πολύ-πολύ κοντά και είμαι εξαιρετικά ευτυχής που κατέστη δυνατόν να το αποτρέψουμε», λέει ο επικεφαλής του ESM Κλάους Ρέγκλινγκ. Ο Ευκλείδης Τσακαλώτος για άλλη μία φορά προσπαθεί να δικαιολογήσει, μιλώντας στους συγγραφείς του βιβλίου, τη στάση του ΣΥΡΙΖΑ κατά το μοιραίο πρώτο εξάμηνο του 2015. Υποστηρίζει ότι η κυβέρνηση έκανε μια προσπάθεια καλής πίστης να ανταποκριθεί στη δυσαρέσκεια του ελληνικού λαού εξαιτίας των προγραμμάτων προσαρμογής. «Αξιζε μια προσπάθεια», λέει.

Στον αντίποδα, ο τότε πρόεδρος του Eurogroup Γερούν Ντάισελμπλουμ υποστηρίζει ότι «το ελληνικό πρόγραμμα βγήκε εντελώς εκτός τροχιάς».

Στη διάρκεια του εξαμήνου, οι δανειστές έκαναν μια συμβολική υποχώρηση: μετονόμασαν την τρόικα σε «θεσμούς». Όπως λέει ο Τόμας Βίζερ, πρώην πρόεδρος του EuroWorking Group, «οι Ελληνες είχαν εμμονή με αυτό. Σκέφτηκα, τι σημασία έχει ένα όνομα;».

Βαρουφάκης, ο αρνητικός πρωταγωνιστής

Αρνητικός πρωταγωνιστής του εξαμήνου ήταν ο Γιάνης Βαρουφάκης, ο οποίος, κατά το βιβλίο, «προσείλκυσε τόση προσοχή όση το χρέος της Ελλάδας, οι αποδόσεις των ομολόγων της, οι μειώσεις των συντάξεων και οι πωλήσεις περιουσιακών στοιχείων». «Νόμιζε ότι θα μπορούσε να γίνει ήρωας», σχολιάζει ο διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδος Γιάννης Στουρνάρας, προσθέτοντας ότι ένας υπουργός Οικονομικών δεν μπορεί να παίζει στα ζάρια το μέλλον της χώρας του. Ο Βαρουφάκης, όπως περιγράφει το βιβλίο, «έφτασε στο πρώτο του Eurogroup τον Φεβρουάριο του 2015 με ένα πλήθος ιδεών για την αποκατάσταση της ελληνικής οικονομίας. Απευθυνόμενος για πρώτη φορά στους συναδέλφους του υπουργούς Οικονομικών, ο Βαρουφάκης καταφέρθηκε κατά των περικοπών του προϋπολογισμού, υποστήριξε την αύξηση του κατώτατου μισθού, ήταν επιφυλακτικός για τις ιδιωτικοποιήσεις και ζήτησε δάνειο-γέφυρα για να στηρίξει την Ελλάδα τους επόμενους λίγους μήνες». «Στους έξι μήνες της υπουργίας Βαρουφάκη, περίπου 45 δισ. καταθέσεις έφυγαν. Αυτό τα λέει όλα», σχολιάζει ο κεντρικός τραπεζίτης. «Αυτό οδήγησε στα capital controls, με την προκήρυξη του δημοψηφίσματος».

Κρυφή συνάντηση σε μία κουζίνα στο Νταβός

Σε συνέντευξή του στο Spiegel Online, πριν από έναν χρόνο, ο Κλάους Ρέγκλινγκ παραδέχθηκε ότι «δεν τα κάναμε όλα σωστά με την Ελλάδα» και σημείωσε ότι αν το «κούρεμα» των ομολόγων είχε γίνει νωρίτερα, αντί να περιμένουμε ώς το 2012, η κρίση θα είχε υποχωρήσει γρηγορότερα. Αλλά δεν υπήρχε εγχειρίδιο για την κρίση, πρόσθεσε.

Λάθη, ολιγωρίες, σκοπιμότητες και πολιτικά πάθη κατά τα πρώτα χρόνια της κρίσης προκύπτουν από τις μαρτυρίες του βιβλίου, ενός ιστορικού της επίπονης γέννησης των ταμείων διάσωσης, EFSF και ESM, που βοήθησαν τελικά ώστε να σταθεροποιηθεί το ευρώ. Ο πρώην υπουργός Οικονομικών των ΗΠΑ Τίμοθι Γκάιτνερ προειδοποιούσε στο G-7 στο Iqaluit στον Καναδά, τον Φεβρουάριο του 2010, ότι η ευρωπαϊκή επιφυλακτικότητα να παρέμβει θα οδηγούσε στη διάλυση του ευρώ. Ο Γκάιτνερ χαρακτήρισε τιμωρία τύπου Παλαιάς Διαθήκης τα μέτρα που επέβαλε η Ευρώπη στην Ελλάδα, υποστηρίζοντας ότι η αποκλειστική στόχευση σε περικοπές του προϋπολογισμού θα έσπρωχνε τη χώρα στον γκρεμό. «Οι αρχικές προτάσεις για τη δημιουργία ενός συλλογικού μηχανισμού χρηματοδότησης ήταν μικρές σε σύγκριση με την κλίμακα της πρόκλησης», δηλώνει στο βιβλίο ο πρώην υπουργός.

«Να το χειριστείτε μόνοι σας»

«Δεν υπάρχει plan B Γιώργο. Πρέπει να το χειριστείτε μόνοι σας» έλεγε, χαρακτηριστικά, ο Βόλφγκανγκ Σόιμπλε στον τότε Ελληνα υπουργό Οικονομικών Γιώργο Παπακωνσταντίνου, λίγους μήνες πριν, τον Δεκέμβριο του 2009. Ο πρώην ισχυρός άνδρας του ΔΝΤ Ντομινίκ Στρος- Καν, ωστόσο, υποσχόταν στον Γιώργο Παπανδρέου και στον Παπακωνσταντίνου, σε μια κουζίνα του Νταβός, όπου συναντήθηκαν τον Ιανουάριο του 2010 για να μην τραβήξουν την προσοχή, ότι θα ασκήσει την επιρροή του για να στηρίξει η Ευρώπη την Ελλάδα.

Η πρώτη στήριξη, τα διμερή δάνεια, που σχεδιάστηκαν στο Eurogroup της 11ης Απριλίου του 2010, δεν ήταν καθόλου γενναιόδωρη. Το επιτόκιο ήταν περίπου 3 ποσοστιαίες μονάδες πάνω από της αγοράς για τις σταθερές χώρες. «Αυτές οι χρεώσεις τελικά αποδείχθηκαν αντιπαραγωγικές», σημειώνει το βιβλίο. Στη συνέχεια, βεβαίως, οι επιβαρύνσεις μειώθηκαν, αλλά αρχικά ο στόχος ήταν να πληρώσει η χώρα τη γραμμή διάσωσής της ακριβά. Το βιβλίο θυμίζει τις κραυγές του γερμανικού Τύπου ενάντια στη στήριξη της Ελλάδας, με τίτλους όπως «Οι Ελληνες θέλουν ακόμη περισσότερα από τα δισεκατομμύριά μας», όταν η ελληνική κυβέρνηση τελικά υπέβαλε το αίτημα στήριξης στις 23 Απριλίου. Ο Ολι Ρεν, τότε επίτροπος Οικονομικών Υποθέσεων, αναγνωρίζει πως το ύψος της βοήθειας των διμερών δανείων του Greek Loan Fascility, δεν υπολογίστηκε με βάση τις ανάγκες βιωσιμότητας του ελληνικού χρέους. Ο δε Ολλανδός Μάαρτεν Φερβέι, υψηλόβαθμο στέλεχος της Κομισιόν και μετέπειτα επικεφαλής της task force για την Ελλάδα, εξηγεί ότι η κεντρική ιδέα ήταν να αποτραπεί η μετάδοση της κρίσης, μέσω της έκθεσης των τραπεζών σε ελληνικά ομόλογα, τα οποία έφταναν τα 95 δισ. ευρώ.

Η Ελλάδα έκανε βεβαίως κι αυτή λάθη. Ο Τζον Λίπσκι, αναπληρωτής διευθύνων σύμβουλος του ΔΝΤ, δηλώνει στο βιβλίο ότι πολύ λίγες από τις μεταρρυθμίσεις που συμφωνήθηκαν εφαρμόστηκαν και συνολικά ακόμη και όσες ξεκίνησαν ήταν αναποτελεσματικές.

Το βιβλίο φωτίζει τον ρόλο τού τότε επικεφαλής της ΕΚΤ Ζαν-Κλοντ Τρισέ, ο οποίος επέμενε ότι «η χρεοκοπία είναι εκτός συζήτησης» (6 Μαΐου 2010), αλλά και ότι οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις έπρεπε να αναλάβουν τις ευθύνες τους και να μη βάλουν το ΔΝΤ στην Ελλάδα, σύμφωνα με τον Λίπσκι.

Αποχώρηση από το κάστρο

Επιμένοντας στη στάση κατά του «κουρέματος», ο Τρισέ αποχώρησε ένα χρόνο αργότερα, τον Μάιο του 2011, από τη συνάντηση των υπουργών Οικονομικών Γερμανίας, Γαλλίας, Ισπανίας και Ιταλίας σε ένα κάστρο στο Λουξεμβούργο, όπου ετέθη το θέμα. Σύμφωνα με τη Λαγκάρντ, η αντίδραση του Τρισέ οφειλόταν εν μέρει στη νοοτροπία του, ως κεντρικού τραπεζίτη και εν μέρει στην ευρωπαϊκή υπερηφάνειά του.

Τελικά, οι Ευρωπαίοι ηγέτες συμφώνησαν στις 26 Οκτωβρίου του 2011 για ένα νέο πρόγραμμα για την Ελλάδα, σε συνδυασμό με ανταλλαγή ομολόγων – το «κούρεμα» του 2012. Λίγες μέρες μετά, ο Παπανδρέου έκανε την έκπληξη με το δημοψήφισμα, αναφέρει το βιβλίο, θυμίζοντας ότι στις Κάννες στις 3-4 Νοεμβρίου, Σαρκοζί και Μέρκελ προειδοποίησαν ότι το δημοψήφισμα θα αφορούσε τελικά την παραμονή ή όχι της Ελλάδας στο ευρώ. «Οι δύο ηγέτες έχασαν την εμπιστοσύνη τους στον Παπανδρέου συνολικά», λέει ο Λίπσκι. Με κυβέρνηση Παπαδήμου και τον Ευάγγελο Βενιζέλο υπουργό Οικονομικών, το Μάρτιο του 2012 εγκρίνεται το δεύτερο πρόγραμμα στήριξης και γίνεται το «κούρεμα» των ομολόγων, αποτρέποντας την άτακτη χρεοκοπία. Ηταν η μεγαλύτερη διαγραφή χρέους στην Ιστορία, σημειώνει το βιβλίο, φτάνοντας τα 107 δισ. ευρώ.

Η ευκαιρία του 2014 και οι αιτίες που χάθηκε

Στη διάρκεια του 2014, η Ελλάδα έδειχνε ότι θα μπορούσε να βγει από τα μνημόνια, με μια πιστωτική γραμμή και να επιστρέψει στην ανάπτυξη, αναγνωρίζει ο επικεφαλής οικονομολόγος του ESM Ρολφ Στράουχ, στις δηλώσεις του στο βιβλίο.

Πράγματι, όπως επισημαίνεται, για πρώτη φορά από το 2007 η Ελλάδα είχε ανάπτυξη 0,7%, τα δεκαετή ομόλογα είχαν απόδοση γύρω στο 6% το καλοκαίρι, η κυβέρνηση έκανε δύο προσεκτικές προσπάθειες επιστροφής στις αγορές και βελτίωσε σημαντικά τις δημοσιονομικές επιδόσεις.

Τι έγινε, λοιπόν, και χάθηκε η ευκαιρία; Γιατί δεν έκλεισε η περίφημη αξιολόγηση, με αποτέλεσμα να οδηγηθούμε στις εκλογές και στη νέα περιπέτεια του τρίτου μνημονίου; Σύμφωνα με τον Στράουχ, η επιβράδυνση των μεταρρυθμίσεων το δεύτερο εξάμηνο και ένα δημοσιονομικό κενό που χώριζε τις δύο πλευρές ευθύνεται για την αποτυχία της αξιολόγησης. Ο κ. Στουρνάρας, όμως, μιλώντας στους συγγραφείς του βιβλίου, υποστηρίζει ότι το 2014 έγινε το μεγαλύτερο λάθος και δεν έκλεισε η αξιολόγηση για ένα δημοσιονομικό κενό μερικών εκατομμυρίων ευρώ.

Στο βιβλίο ομολογείται ότι το ΔΝΤ και η Ευρωζώνη είχαν διαφορετική εκτίμηση για το δημοσιονομικό κενό (σ.σ. το ΔΝΤ το έβλεπε μεγαλύτερο), αλλά η Ευρώπη τότε δεν ήθελε να τα χαλάσει με το ΔΝΤ.

«Για άλλη μία φορά, προσωπικότητες, ένταση και συναισθήματα επηρέασαν τις συζητήσεις και τελικά βύθισαν την προοπτική συμβιβασμού», σημειώνει η έκδοση. «Τον τελευταίο μήνα που ο Σαμαράς ήταν στην εξουσία», λέει ο Στράουχ, «δεν μπορούσε πλέον να πιέσει για τις σημαντικές μεταρρυθμίσεις που ζητούσαμε. Υπήρξε αδιέξοδο».

Ένα χαλασμένο φαξ πήγε να τινάξει στον αέρα το PSI

Όλα έπρεπε να γίνουν τέλεια και στην ώρα τους εκείνη την Παρασκευή, 9 Μαρτίου 2012, του PSI, προκειμένου να ολοκληρωθεί η μεγαλύτερη αναδιάρθρωση χρέους στην Ιστορία. Τα ομόλογα, που παρείχε ο EFSF, έπρεπε να είναι στο ελληνικό σύστημα διακανονισμού έως τις 5.30 μ.μ., ώστε να ανταλλάξουν οι επενδυτές τα παλιά τους ομόλογα με τα νέα, τη Δευτέρα. Για να ολοκληρωθεί η διαδικασία διακανονισμού, έπρεπε η Ελλάδα να δώσει την εξουσιοδότησή της εγγράφως. Είχε φτάσει, όμως, 5 η ώρα το απόγευμα και η Αθήνα δεν ήταν ακόμη έτοιμη για να ξεκινήσει η διαδικασία. Ο επικεφαλής οικονομολόγος του ESM Ρολφ Στράουχ σήκωσε το τηλέφωνο και είπε στους Έλληνες συνομιλητές του: «Αν δεν κινηθείτε τώρα, δεν θα γίνει η συναλλαγή».

Ένα χαλασμένο φαξ στο υπουργείο Οικονομικών κατάφερε να ανεβάσει την αδρεναλίνη των στελεχών του ESM ακόμη ψηλότερα, αφού δεν μπορούσε να σταλεί το υπογεγραμμένο έγγραφο που χρειαζόταν για να ολοκληρωθεί η συναλλαγή. Τελικά, σύμφωνα τουλάχιστον με την περιγραφή του βιβλίου, βρέθηκε ένα φαξ που δούλευε στον ΟΔΔΗΧ και από εκεί έγινε η δουλειά. Στις 5.20 μ.μ., δέκα λεπτά πριν από τη λήξη της προθεσμίας, δόθηκε η εντολή και τα ομόλογα έφτασαν στην Ελλάδα.