Όταν δεν υπάρχει σκέψη, υπάρχει πάντα το DNA

Με αφορμή ορισμένα πρόσφατα τραγικά γεγονότα στην Κύπρο και στην Ελλάδα, αποτελέσματα καταστροφικής βίας, μπορούμε να αναρωτηθούμε για το πώς σκεφτόμαστε την ποιότητα του πολιτισμού μας.

Πληροφορηθήκαμε από τον Τύπο:

α) Με αφορμή την φονική δράση τού κατά συρροή δολοφόνου αξιωματικού του κυπριακού στρατού και την καταγωγή των θυμάτων του, ο  ψυχίατρος κ. Θάνος Ασκητής δήλωσε:  «Πρέπει να έχουμε ως δεδομένο ότι ο 35χρονος ήταν σαδιστής, ερχόταν σε ηδονή με τη διάπραξη των φόνων. Ως εκ τούτου, επέλεγε φυλές που έχουν τα χαρακτηριστικά της υποταγής και της υπηρεσίας. Οι Φιλιππινέζες έχουν αυτό το χαρακτηριστικό. Εκ γενετής, οι πλείστες γυναίκες αυτής της φυλής κουβαλούν μαζί τους αυτό το χαρακτηριστικό, της υποταγής και της υπηρεσίας» δήλωσε χαρακτηριστικά ο κ. Ασκητής, προσθέτοντας ότι «αυτός ο άνθρωπος ήταν 100% σεξουαλικά ψυχοπαθητικός, για να μην πω σεξουαλικά ψυχοπαθής. Έπασχε από πολύ σοβαρή σεξουαλική διαταραχή, την οποία ικανοποιούσε μέσα από την φρίκη».

Θεωρώ ότι ο συνάδελφος κ. Ασκητής έσφαλε με το να τοποθετηθεί τόσο απόλυτα - όπως φαίνεται, χωρίς να έχει μιλήσει με τους εμπλεκόμενους ή με τις αρμόδιες αρχές για να έχει μια ακριβέστερη άποψη για τον ψυχισμό τους - για τις ψυχικές διαδικασίες που αφορούν τον φερόμενο ως αυτουργό, αλλά και για ψυχολογικά χαρακτηριστικά των θυμάτων του, στα οποία περιλαμβάνονται και μικρά παιδιά. Ιδιαίτερα το να χρησιμοποιείται η υποτιθέμενη κουλτούρα υποταγής των θυμάτων, η οποία δήθεν τροφοδοτείται και από την γενετική τους παρακαταθήκη για να ερμηνευθεί το γεγονός ότι αυτές οι γυναίκες βρέθηκαν στην θέση του θύματος, είναι επιστημονικά, κοινωνικά και ηθικά ανυπόστατο και απαράδεκτο.  

β) Την Κυριακή του Πάσχα ο εικονολήπτης Κώστας Θεοδωρακάκης φονεύθηκε από μια σαΐτα, ενώ κάλυπτε το σχετικό έθιμο στην Καλαμάτα. Ο Δήμαρχος Καλαμάτας κ. Παναγιώτης Νίκος, μετά τον φόνο, δήλωσε ασύστολα για το επικίνδυνο έθιμο: «... διαχρονικά πάντοτε ομόφωνα το Δημοτικό Συμβούλιο Καλαμάτας στήριζε και στηρίζει ηθικά, οικονομικά και οργανωτικά [σημ. άρα και τα μέτρα ασφαλείας] τη συγκεκριμένη εκδήλωση, η οποία μετρά στην Καλαμάτα πολλές δεκαετίες και είναι συνδεδεμένη με μύθους, θρύλους...». Δήλωσε επίσης ότι :«Ο σαϊτοπόλεμος είναι καταγεγραμμένος στο DNA των Μεσσήνιων οπότε δύσκολα μπορεί να απαγορευτεί γιατί θα υπάρξουν αντιδράσεις. Ωστόσο ο δήμος προσπαθεί όλα αυτά τα χρόνια να λάβει μέτρα για να αποφευχθούν τέτοιου είδους περιστατικά». Μέχρι τώρα κανείς από τους συνήθως λαλίστατους δημοτικούς «άρχοντες» δεν έχει αναλάβει την πολιτική ή θεσμική ευθύνη για το τραγικό συμβάν. Καμία κουβέντα ενσυναίσθησης, μόνο πώς θα προστατευθούν οι «καρέκλες» και πώς δεν θα ανησυχήσουν οι βίαιοι ταραξίες - αυτουργοί του φόνου εξ αμελείας. 

γ) Στην Βοιωτία ένα 8χρονο κοριτσάκι τραυματίστηκε στο κεφάλι και χαροπαλεύει στο Νοσοκομείο, από σφαίρα που ρίχτηκε μάλλον από ένα «παλικάρι», το οποίο «γλεντούσε» το Πάσχα και μετά κρυβόταν σαν λαγός.

Οι λάτρεις του σαϊτοπόλεμου, της μπαλωθιάς και ανάλογων «αντρίκιων» εθίμων, τα οποία και θεωρούν πολιτισμική κληρονομιά  μάλλον δεν σκέφτονται τον πόνο που μπορούν να προκαλέσουν στους άλλους, αλλά ενδεχομένως και στον εαυτό τους!

Συνήθως οι άνθρωποι έχουμε μεγάλη δυσκολία να προσεγγίσουμε τις σκοτεινές ενορμήσεις μας και να σκεφτούμε πάνω σε αυτές· τις εκφορτίζουμε κι όποιον πάρει ο χάρος.

Η χρησιμοποίηση της έννοιας του DNA για να εξηγηθούν ατομικές ή ομαδικές συμπεριφορές ή να υποστηριχθούν απόψεις για κοινωνικά και πολιτισμικά θέματα, καθώς και για την σεξουαλικότητα είναι παρακινδυνευμένη, αν όχι επικίνδυνη. Τέτοιες απόψεις είναι βαθειά συντηρητικές, αν όχι αντιδραστικές ή και ρατσιστικές, και ουσιαστικά αποτελούν προϊόντα μιας κομφορμιστικής στάσης ζωής που συνθλίβει την σκέψη. Δεν είναι τυχαίο ότι σε ατομικό επίπεδο ο κομφορμισμός είναι βασική συμπεριφορά στην διαμόρφωση της ψυχικής άμυνας της καταστολής - η οποία ευθύνεται για πολλές ψυχικές διαταραχές και σωματοποιήσεις- ενώ, σε συλλογικό επίπεδο, συνιστά το κύριο φαινόμενο που στρώνει τον δρόμο για τις ολοκληρωτικές ιδεολογίες,  ιδιαίτερα στον φασισμό.

Τα παραπάνω γεγονότα είναι πολύ σοβαρά για να τα «ξεπετάξει» κανείς τόσο εύκολα με ευτελή επιχειρήματα για DNA και τοπικά χαρακτηριστικά. Πρόκειται για βασικά ζητήματα του πολιτισμού κάθε χώρας, τα οποία αφορούν την ελευθερία και την ασφάλεια του ατόμου και της κοινότητας.

Στην εποχή μας, όπως και σε κάθε εποχή, η ανάγκη για ελευθερία βρίσκεται να αναμετριέται διαρκώς με την καταναγκαστική δράση που επιβάλλει ο πολιτισμός, ο οποίος μέσω των θεσμών του επιχειρεί να ελέγξει την ανάγκη αυτή. Η εξέλιξη των κοινωνιών επιβεβαίωσε ότι δημιουργείται ένας συμβιβασμός μεταξύ της ανάγκης για ελευθερία και της ανάγκης για ασφάλεια - χρειαζόμαστε και τα δύο. Ωστόσο για να ωφεληθούμε ιδιαίτερα από το ένα, θα πρέπει να θυσιάσουμε το άλλο. Εάν βλάψουμε το ένα από αυτά, το άτομο και η κοινότητα θα υποφέρουν. Η ταλάντωση ανάμεσα στην υπερβολική ελευθερία και την υπερβολική ασφάλεια καθιστά την ευτυχία εφήμερη, αν όχι απρόσιτη. Θα πρέπει λοιπόν η κοινότητα και το άτομο να δεσμευτούν σε μια συνεχή διαδικασία προσωπικής και συλλογικής επεξεργασίας για να αναζητηθεί ο βέλτιστος συμβιβασμός.

Ο Freud υποστήριξε ότι για να είναι ευτυχισμένος ο άνθρωπος, πρέπει να ικανοποιεί τις επιθυμίες του, άρα τις σεξουαλικές και επιθετικές ενορμήσεις του, ιδιαίτερα αυτές που δεν έχουν εξημερωθεί από το εγώ. Ωστόσο, αν δεν χαλιναγωγηθεί η ενορμητική έκφραση, η πλήρης ατομική ελευθερία ενδέχεται να αποτελέσει συνθήκη επιβλαβή για τον πλησίον του και, σε τελική ανάλυση, και για τον εαυτό τους. Ο Freud τόνισε ότι δεν υπάρχει στον άνθρωπο η παραμικρή ενστικτώδης απέχθεια στο να χύσει το αίμα άλλου ανθρώπου. «Είμαστε οι κατιόντες μιας τεράστιας αλυσίδας γενεών δολοφόνων. Έχουμε την ευχαρίστηση του φόνου στο αίμα», έγραψε. Απορρίπτουμε με φρίκη ένα έγκλημα, ίσως για να αποστασιοποιηθούμε από αυτό, να κρατήσουμε ασυνείδητη - δηλαδή να μην έχουμε επίγνωση- την πρωτόγονη βαναυσότητα, πάνω στην οποία οικοδομήθηκε ο πολιτισμός. Δεν υπάρχει έγκλημα που να μην μπορεί να τελέσει οποιοσδήποτε άνθρωπος, αν δεν έχει εξημερώσει ή δεν έχει δαμάσει τις ενορμήσεις του.

Έτσι η ενορμητική τάση για σεξουαλική απόλαυση και επιθετικότητα καθιστά τον άνθρωπο δυνητικά θηρευτή για άλλους ανθρώπους. Ο πολιτισμός τείνει να αντιμετωπίσει αυτή την κατάσταση επιβάλλοντας μια καταναγκαστική κατασταλτική δράση στο άτομο, εξασφαλίζοντας την οριοθέτηση των σεξουαλικών και επιθετικών αξιώσεών του - με τίμημα βέβαια ότι θα νιώσει μια δυσφορία στην καθημερινή ζωή-, προκειμένου να παράσχει την απαραίτητη ασφάλεια για κάθε άτομο και για ολόκληρη την κοινότητα. Από αυτήν την λειτουργία του πολιτισμού προέρχεται και ο τίτλος του σπουδαίου βιβλίου του Freud (1930) «Πολιτισμός πηγή δυστυχίας».

Το συλλογικό ή πολιτισμικό υπερεγώ, το οποίο έχει την ποιότητα του «πατρικού υπερεγώ»,* επιτάσσει την εφαρμογή του νόμου. Όπως συμβαίνει στο ατομικό επίπεδο, έτσι και στο συλλογικό επίπεδο, η αντιπαράθεση ανάμεσα στις ασυνείδητες επιθυμίες, που απαιτούν την άμεση και απρόσκοπτη ικανοποίηση των σεξουαλικών και επιθετικών ενορμήσεων (αρχή της ευχαρίστησης), και στο εγώ (αρχή της πραγματικότητας), που μεριμνά για την ασφάλεια του ατόμου και των άλλων, και το οποίο βιώνει συναισθήματα ενοχής και αναπτύσσει την ηθική συνείδηση, μέσα από την δράση του υπερεγώ.

Κανονικά, το «πολιτισμικό υπερεγώ» καθορίζει τα κοινωνικώς αποδεκτά ιδεώδη, που όταν αγνοούνται, επισύρουν ηθική τιμωρία από αυτό. Η δράση του υπερεγώ πάνω στο εγώ προκαλεί ασυνείδητη ενοχή, η οποία γι' αυτόν τον λόγο βιώνεται ως δυσφορία και συνήθως αποδίδεται -κυρίως από πολιτικούς ή πολιτευόμενους- σε άλλα αίτια και όχι στα αχαλιναγώγητα πάθη μέσα μας. Ωστόσο, εάν οι ηθικές και πολιτισμικές επιταγές της κοινότητας είναι εξαιρετικά σκληρές, συχνά ωθούν το άτομο σε έντονες επιθετικές αντιδράσεις ή στην νεύρωση. Στην χώρα μας οι πολιτικοί δεν παίζουν τον ηγετικό «γονεϊκό» κοινωνικό τους ρόλο που τους έχει ανατεθεί και δεν εγγυούνται την εφαρμογή του νόμου και κυρίως την ισονομία. Αντιθέτως η έγνοια τους είναι να μην στεναχωρήσουν τους εκλογείς και τους ρίξουν «μαύρο». Το να αντισταθούν σε οποιαδήποτε παράλογη απαίτηση από δυναμικές κοινωνικές ομάδες συχνά θεωρείται από τους πολιτικούς ακατανόητο, ίσως και αυτοκτονικό για την λαμπρή τους προσφορά στο λαό. Η πρόσφατη κρίση στην χώρα μάς το υπενθύμισε. Όλοι οι υποψήφιοι πρωθυπουργοί έσκιζαν τα μνημόνια, αλλά, μόλις γίνονταν πρωθυπουργοί, τα εφάρμοζαν στο ακέραιο.

Όμως όταν κυλήσει αίμα αθώων, τότε τα πράγματα αλλάζουν! Και, αντί να νίπτουμε τα χέρια μας σαν τον Πόντιο Πιλάτο ή να λέμε χαζομάρες για DNΑ, καλύτερα να μιλήσουμε για τις ευθύνες μας. Γιατί έτυχε σε εμάς να είμαστε στην «βάρδια» και εμείς κοιμόμασταν!

* Για περισσότερες πληροφορίες για την ανεπάρκεια του πατρικού υπερεγώ στην χώρα μας αναφέρθηκα σε παλαιότερο άρθρο μου στην Athens Voice, με τίτλο: «Το υπερεγώ και ο νόμος του μπάρμπα της Κορώνης».