Η οικονομική κρίση –η ανεργία κυρίως– και το κοινωνικό μίσος δεν αφαιρούν από τους πολίτες μόνον μεγάλο μέρος της λογικής τους, αλλά μεγάλο μέρος της ζωής τους. Απ’ ό,τι φαίνεται, υπάρχουν πολλοί ανάμεσά μας που απορροφώνται ολοκληρωτικά από τον σχολιασμό της οικονομικής κρίσης καθώς κι από την καλλιέργεια του μίσους προς διάφορα πρόσωπα της επικαιρότητας. Έτσι, χάνουν χρόνο, ενέργεια, ευκαιρίες για δημιουργικότητα και ευτυχία.
Δεν είμαστε όλοι οι άνθρωποι ίδιοι. Δεν μοιραζόμαστε την ίδια αρνητικότητα και ζοφερή αντίληψη του κόσμου, ούτε διαθέτουμε όλοι ανεπαρκές ψυχικό σθένος. Πολλοί από μας ξυπνάμε γεμάτοι ελπίδα για την καινούργια μέρα· αντιμετωπίζουμε τις δυσκολίες μαζί με τα αγαπημένα μας πρόσωπα· γελάμε πολύ – η γενικευμένη ανοησία, η κακεντρέχεια, η επιθετικότητα ούτε μας αφορούν, ούτε μας αγγίζουν. Από την άλλη πλευρά, όσοι βυθίζονται στην απελπισία, στην εμπάθεια και στις πατροπαράδοτες ιδεολογίες μισαλλοδοξίας βλάπτουν τον ίδιο τους τον εαυτό, όχι τους στόχους που θέλουν να πλήξουν.
Χρειάζεται οδικός χάρτης για να ζήσει κανείς μακριά από τη δυσαρέσκεια και τα συναισθήματα του ανικανοποίητου. Είναι ανάγκη να μάθουμε να ελαχιστοποιούμε την ανησυχία, να μη θλιβόμαστε για το παρελθόν, να επικεντρωνόμαστε στα πράγματα που μπορούμε να ελέγξουμε αδιαφορώντας για όσα βρίσκονται πέρα από τον έλεγχό μας. Οι άνθρωποι που στερούνται αρετής, έρματος και εσωτερικής γαλήνης πιστεύουν πως όλοι οι άνθρωποι στερούνται αρετής, έρματος και εσωτερικής γαλήνης. Όμως αυτό δεν συμβαίνει – ευτυχώς: αν συνέβαινε θα είχαμε αλληλοσφαγιαστεί.
Οι άνθρωποι, όλοι οι άνθρωποι, κάνουν ό,τι μπορούν. Λιγοστοί είναι εκείνοι που θέλουν να είναι κακοί («Ουδείς εκών κακός», έλεγε ο Σωκράτης). Όταν κάποιος μάς φέρεται άσχημα πρέπει να σκεφτόμαστε δύο πράγματα: πρώτον ότι κι εμείς έχουμε ελαττώματα και δεύτερον ότι ο καθένας είναι, εν μέρει τουλάχιστον, προϊόν των συνθηκών της ζωής του. Η αμάθεια, οι νευρώσεις, οι φρικτές περιστάσεις κατασκευάζουν ανθρώπους με συστηματικά βλακώδη και απάνθρωπη συμπεριφορά. Αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να παραβλέπουμε τις αποτρόπαιες πράξεις ή να εξισώνουμε το ηθικό βάρος όλων των πράξεων – τέτοια είναι άλλωστε η ηθική που επικρατεί στη σημερινή Ελλάδα και που μας έφερε ώς εδώ.
«Προτού ξεκινήσεις για το ταξίδι εκδίκησης, σκάψε δυο τάφους», λέει ο Κομφούκιος. Το πρόβλημα του κοινωνικού μίσους λύνεται με μια καινούργια νοοτροπία, με την κατανόηση, με την αποδοχή του εξής απλού γεγονότος: οι άνθρωποι διαφέρουν μεταξύ τους. Όσοι σφάλλουν ξανά και ξανά, όσοι συμπεριφέρονται άσχημα, στερούνται των ηθικών εκείνων κριτηρίων που οδηγούν τους ενάρετους. Όταν λοιπόν κάποιος πει ή κάνει κάτι απεχθές, είναι άξιος οίκτου, όχι θυμού. Η κάθε μέρα είναι γεμάτη από απεχθή πράγματα – η ζωή μας όμως συνεχίζεται: κι άλλα καινούργια πρωινά, κι άλλες στιγμές με τα αγαπημένα πρόσωπα, κι άλλα γέλια.
Όλοι –σχεδόν όλοι– θα συμφωνήσουμε ότι ο θυμός καταστρέφει την ικανότητα των ανθρώπων να λογικευτούν και να πάρουν σωστές αποφάσεις: γι' αυτό νομίζω πρέπει να φερόμαστε με μετριοπάθεια και, ταυτοχρόνως, με αποφασιστικότητα. Ο Επίκτητος λέει ότι κάθε πράγμα έχει δύο λαβές: μία από την οποία μπορείς να το σηκώσεις και μία από την οποία δεν μπορείς. Κάθε πράγμα έχει δύο όψεις, μία υποφερτή και μία όχι. Ο θυμός που κατακλύζει την ελληνική κοινωνία μοιάζει ανώφελος: μας εμποδίζει να διαχειριζόμαστε την κατάσταση που ουσιαστικά τον προκάλεσε και, όχι σπάνια, γίνεται εργαλείο παραλογισμού. Δεν υπάρχει ανάστημα στο ανθρώπινο γένος που να μην το συνέτριψε ο χρόνος, ο φθόνος ή η απουσία της λογικής.
Ας δεχτούμε ότι υπάρχει κάποια αλήθεια ακόμα και στην άδικη κριτική. Χρειάζεται μακροθυμία έναντι όσων μας κακολογούν. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι όλοι οι άνθρωποι δίνουν σκληρή μάχη κι ότι, όπως είπα, όσοι κακολογούν τους άλλους αυτοδηλητηριάζονται. «Nemo malus felix» έλεγε ο Γιουβενάλης: κανείς κακός δεν είναι ευτυχισμένος. Οι άνθρωποι που πετροβολούν τους άλλους είναι βαθιά δυστυχισμένοι.
Αν είμαστε εντάξει με τον εαυτό μας δεν έχουμε τίποτα να φοβηθούμε: ούτε καν τις συκοφαντίες. Οι συκοφάντες ξαφνιάζονται όταν συναντούν ανθρώπους με ικανότητες και καλοσύνη: οι συκοφαντικές τους πράξεις πρέπει λοιπόν να αποδίδονται σε αίσθημα κατωτερότητας. Πράγματι, από την άλλη πλευρά, πολλοί άνθρωποι χάνουν χρόνο και ενέργεια ανησυχώντας για το τι λένε οι άλλοι εναντίον τους. Και δεν είναι λίγοι όσοι ξοδεύουν χρήματα σε δικηγόρους καταγγέλλοντας τους συκοφάντες. Συνήθως η μάχη είναι χαμένη: μπορείς να βρεις το δίκιο σου στο δικαστήριο, το δηλητήριο όμως θα έχει χυθεί. Άλλωστε, συνήθως, το χυμένο δηλητήριο είναι μια ασήμαντη λεπτομέρεια – το σημαντικό είναι ότι ξυπνάμε το πρωί, το κεφάλι μας βρίσκεται στη θέση του – τρέχουμε στο παράθυρο.
8°
