Ρομποτική: Απώλεια εισοδήματος ή κέρδος χρόνου;

* Του Γιάννη Ζολώτα

Η ανθρωπότητα βρίσκεται μπροστά σε τεράστιες αλλαγές των τρόπων παραγωγής που όμοιές τους δεν έχουμε ζήσει. Μοιάζουν με εκείνες που διαβάζουμε στα βιβλία της ιστορίας, όταν ο άνθρωπος πέρασε από την αγροτική οικονομία στη βιομηχανική παραγωγή. Το αποκάλεσαν «βιομηχανική επανάσταση» και επέφερε κοσμογονικές αλλαγές που δημιούργησαν και εξαφάνισαν ολόκληρους τομείς της οικονομίας του πλανήτη. Προκάλεσαν μετακινήσεις πληθυσμών, εγκατάλειψη της υπαίθρου, αστυφιλία και η ζωή άλλαξε για πάντα.

Η μόνη διαφορά είναι ότι τότε δεν υπήρχαν τρόποι επικοινωνίας των πληθυσμών μεταξύ τους, με την ταχύτητα και την ευρύτητα που διαθέτει σήμερα το διαδίκτυο.

Σύμφωνα με διεθνή οίκο που ανέλαβε τη σχετική μελέτη, 270.000 θέσεις εργασίας θα χαθούν τα επόμενα έξι χρόνια μόνο στην ευρωπαΐκή αυτοκινητοβιομηχανία. Είναι θέσεις εργασίας που σχετίζονται με συγκεκριμένα τμήματα, κυρίως μηχανικά κομμάτια που δεν θα υπάρχουν πλέον στα ηλεκτρικά αυτοκίνητα (όπως σύστημα μετάδοσης κίνησης, κιβώτιο ταχυτήτων, κινητήρας εσωτερικής καύσης, καρμπιρατέρ, εξάτμιση, καταλύτης, ντεπόζιτο, αντλίες και πολλά άλλα). Τα ηλεκτρικά οχήματα θα έχουν τρεις ή τέσσερις κινητήρες, έναν σε κάθε τροχό, οι οποίοι θα καθοδηγούνται μέσω ηλεκτρικού σήματος (όπως στα αεροπλάνα το λεγόμενο fly by wire). Όταν ένας κινητήρας χαλάσει (που θεωρείται πολύ σπάνιο, διότι δεν έχει «βρώμικα» μέρη), απλά θα αντικαθίσταται. Ακολούθως η σχεδίαση των οχημάτων μας θα αλλάξει ριζικά: θα εξαλειφθεί η ανάγκη τοποθέτησης του κινητήρα στο εμπρόσθιο ή πίσω μέρος, το κέντρο βάρους του οχήματος θα είναι πολύ χαμηλότερα καθώς θα είναι πολύ ελαφρύτερο και πολλά άλλα.

Ένας άγνωστος αριθμός επαγγελματιών θα χάσουν τη δουλειά τους σε «γειτονικούς» κλάδους, όπως αυτός των συνεργείων αυτοκινήτων (οι επισκευές θα γίνονται εν πολλοίς από αντικαταστάσεις και πολλά σκέλη θα είναι «μαύρα κουτιά», όπου οι μερικώς εξειδικευμένοι μάστορες δεν θα μπορούν να «βάλουν χέρι»). Αλλά και στα βενζινάδικα που πλέον θα υποκατασταθούν, εν μέρει, από σταθμούς φόρτισης στις αυλές, στις πυλωτές, σε σπίτια, στους χώρους πλησίον της εργασίας, σε κοινόχρηστους χώρους στάθμευσης όπως πάρκινγκ σουπερμάρκετ, mall και αλλού. 

Θέσεις εργασίας, θα χαθούν όμως και από τα οχήματα χωρίς οδηγό (ταξί, φορτηγά, συρμοί και μετρό). Ήδη στο εξωτερικό μισθώνονται οχήματα τέτοιου τύπου και η Volvo παρουσίασε τον πρώτο τράκτορα χωρίς οδηγό για φορτηγά που θα κάνουν αρχικώς εσωτερικά και αργότερα διασυνοριακά ταξίδια. Οι μεταφορές καυσίμων με βυτία αλλά και τα γνωστά τάνκερ θα μειωθούν δραματικά πριν εξαλειφθούν μαζί με τα διυλιστήρια. (Το πετρέλαιο θα παραμείνει για πολλά χρόνια ακόμα στη ζωή μας ως ένα χημικό, στα χρώματα στα πλαστικά και σε άλλες χρήσεις, αλλά σιγά-σιγά η υποκατάστασή του θα γίνεται ολοένα και πιο αισθητή).

Ταξιδεύουμε χωρίς να χρειαστεί να συναντήσουμε υπάλληλο για το check in στο αεροδρόμιο, χωρίς να αγοράσουμε εισιτήριο από ταξιδιωτικό γραφείο, χωρίς να περάσουμε από ταμείο στο μετρό, χωρίς να κάνουμε check out στη ρεσεψιόν σε ξενοδοχείο, ή να πληρώσουμε σε ταμείο σε σούπερ μάρκετ με παρουσία ανθρώπου και κάνουμε κατάθεση και ανάληψη σε μηχανήματα ΑΤΜ. Οι περισσότεροι οργανισμοί, τράπεζες, μεγάλες επιχειρήσεις, ασφαλιστικές εταιρείες προσπαθούν είτε με «εθελούσια έξοδο», είτε με αποφυγή προσλήψεων να μειώσουν το ανθρώπινο δυναμικό τους και να προσαρμοστούν στη νέα εποχή. Οι απολύσεις όμως δεν θα αργήσουν.

Και μην ξεχνάμε ποια είναι η μεγαλύτερη εταιρεία και ο πιο πλούσιος άνθρωπος στον κόσμο! Είναι ξεκάθαρο ότι τα e-shop και οι ιντερνετικές αγορές βρίσκονται παγκοσμίως σε άνοδο. Πόσο καιρό ακόμα θα υπάρχουν τα παραδοσιακά καταστήματα ρούχων, λευκών ειδών, αναλώσιμων ή gadgets; Σκεφτείτε λίγο τι ποσοστό του τζίρου έχει περάσει από την παραδοσιακή αλυσίδα εργοστάσιο - εισαγωγέας / αντιπρόσωπος - χονδρέμπορος - λιανέμπορος - διανομέας -κατάστημα - πελάτης στη μελλοντική αλυσίδα που αποτελείται από εργοστάσιο - πλατφόρμα - μεταφορική - τελικός χρήστης και αναλογιστείτε τις θέσεις εργασίας που «χάθηκαν» και θα χαθούν στο άμεσο μέλλον.

Παράλληλα, το Δημόσιο που παραδοσιακά λειτουργούσε ως «ανθρώπινη αποθήκη» καθώς ήταν ο μεγαλύτερος εργοδότης στη χώρα, έχει πλέον δεσμευτεί σε μείωση ανθρώπινου δυναμικού με ταυτόχρονη βελτίωση τόσο της παραγωγικότητας όσο και της λειτουργικής ταχύτητάς του. Το τελευταίο μπορεί να συμβεί μονάχα μέσω πραγματικής μηχανοργάνωσης σε όλα τα επίπεδα. Ένα παράδειγμα: στα δικαστήρια οι αντίδικοι θα βλέπουν σε οθόνη μπροστά τους τα πρακτικά της δίκης, θα κάνουν μικροδιορθώσεις και οριστική αποδοχή κατά τη διάρκεια της διαδικασίας και θα φεύγουν με την καθαρογραμμένη απόφαση την ίδια στιγμή που τελειώνει το δικαστήριο. Ήδη στην Κίνα γίνονται διαδικτυακές προσφυγές χωρίς την φυσική παρουσία ανθρώπων στον ίδιο χώρο. Κάτι τέτοιο είναι ήδη εφαρμοσμένο σε μεγάλες εταιρείες που διαθέτουν αίθουσες συνεδριάσεων με virtual συνέδρους που «κάθονται στο τραπέζι» από την άλλη άκρη του πλανήτη. (Παρένθεση: ο νέος νόμος 4548/2018 επιτρέπει πλέον τα ΔΣ ανώνυμων εταιρειών να γίνονται εξ αποστάσεως και με τηλεδιάσκεψη και στην Ελλάδα!)

Τα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης (ΑΙ) που θα μπουν με ραγδαίους ρυθμούς στη ζωή μας, θ’ αλλάξουν το παγκόσμιο εργασιακό σκηνικό ριζικά. Όλοι οι υπολογιστές, στο πολύ κοντινό μέλλον, θα διαθέτουν τεχνητή νοημοσύνη. Ήδη ο υπολογιστής που διαθέτω στο γραφείο μου, έχει ένα τέτοιο «πρωτόγονο» είδος με το οποίο «επικοινωνώ» αντί να πληκτρολογώ, όταν θέλω πχ. να κάνω μία αναζήτηση στο ίντερνετ. Όμως, στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, όπου το δίκαιο είναι καθαρά περιπτωσιολογία (case law), έγινε το εξής πείραμα: Μία τεχνητή νοημοσύνη, που είχε «ταϊστεί» με όλες τις πιθανές σχετικές περιπτώσεις, ανταγωνίστηκε μία γνωστή εταιρεία δικηγόρων και το αποτέλεσμα ήταν συγκλονιστικό: Η τεχνητή νοημοσύνη κέρδισε κατά κράτος. Ένας πρόγονος αυτής της τεχνητής νοημοσύνης –ένα απλό λογισμικό– βρίσκεται ήδη προς πώληση και μπορεί να συμβουλεύσει, με μεγάλη πιστότητα, εταιρείες που πλέον καταργούν τους πολυπληθείς νομικούς συμβούλους τους! Φανταστείτε τώρα ανάλογες εφαρμογές που θα βοηθούν στη διάγνωση ασθενειών σε νοσοκομεία, στην λύση τεχνικών προβλημάτων σε μελετητικά γραφεία, στην εκπόνηση οικονομικών μελετών σε εταιρείες συμβούλων και ό,τι άλλο βάλει ο νους... 

Τα νέα εργοστάσια αλλά και οι πρώτες εσωτερικές φάρμες λαχανικών (indoor farms) που άρχισαν να ξεφυτρώνουν, είναι 100% ρομποτικά. Και τα ρομπότ ΔΕΝ πληρώνουν ασφαλιστικές εισφορές... Παντού οι περικοπές ανθρώπων με ταυτόχρονη υπεραπόδοση των εταιρειών είναι αναπόφευκτη εξέλιξη. Το σοκ για τις κοινωνίες μας θα είναι πέρα από κάθε φαντασία! Νομίζω ότι ούτε τότε οι πληθυσμοί στις αγροτικές οικονομίες της Ευρώπης μπορούσαν να φανταστούν τη βίαιη προσαρμογή που τους έμελλε να υποστούν. Να αφήσουν τις αγροικίες, τα ζώα και τα χωράφια για τις φάμπρικες και τα ορυχεία και μάλιστα, στην αρχή, από πολύ μικρές ηλικίες.

Σε αυτό το σημείο, θα ήθελα να τονίσω ότι, ως τεχνοκράτης και ρεαλιστής, καλωσορίζω όλες αυτές τις αλλαγές και τις καινοτομίες –που κάποια στιγμή τα εγγόνια μας ίσως θα διαβάζουν στα βιβλία της ιστορίας τους ως τη «μεταβιομηχανική επανάσταση»– και σπεύδω να προλάβω κάποιους που θα ισχυριστούν ότι οι θέσεις εργασίας ΔΕΝ χάνονται, απλώς αλλάζουν μορφή. Το ξέρω. Όπως κάποτε υπήρχε χειριστής ασανσέρ, έτσι θα βλέπουν στο μέλλον οι άνθρωποι τους οδηγούς λεωφορείων... Ναι, είναι σίγουρο ότι θα συνεχίσουμε ως κοινωνίες να μεταλλασσόμαστε και να εξελισσόμαστε, αλλά: σήμερα υπάρχει μια τεράστια διαφορά σε σχέση με το παρελθόν: οι δυνάμεις της άρνησης στην αλλαγή διαθέτουν τα εργαλεία αυτοοργάνωσης που οι κοινωνίες ΔΕΝ διέθεταν στο παρελθόν! Χαρακτηριστικά παραδείγματα είδαμε προσφάτως σε διαμαρτυρίες τύπου «κίτρινων γιλέκων», όπου δεν υπάρχει κόμμα ή πολιτικός ή άλλου είδους αρχηγός. Δεν υπάρχουν ούτε καν κοινά αιτήματα. Υπάρχει μόνο δυσαρέσκεια. Και αυτή σχεδόν απροσδιόριστη. Από τον «γαλλοποιημένο» άνεργο μετανάστη που ζει στο περιθώριο, μέχρι τον βολεμένο αστό που δεν θέλει να αυξηθεί το όριο ηλικίας για τη συνταξιοδότησή του, όλοι βγαίνουν και τα «σπάνε». Φανταστείτε το τώρα αυτό στον υπερθετικό βαθμό, όταν οι λαϊκιστές πολιτικοί αυτού του πλανήτη θα «χτυπούν τα τύμπανα» της διαδήλωσης μαζί με εθνικιστές, αριστεριστές οπισθοδρομικούς και άλλες δυνάμεις της συντήρησης και προσκόλλησης στον «παραδοσιακό» τρόπο ζωής που θα χάνεται ραγδαία στον παγκοσμιοποιημένο κόσμο μας. Η Ασία ήδη αλλάζει καθώς βγαίνει φρέσκια από τα κομμουνιστικά μοντέλα οπισθοδρόμησης και με πρωτόγνωρο ζήλο ενστερνίζεται καθετί νεωτεριστικό. Και σε μια πλανητική παγκοσμιοποιημένη οικονομία, τον ρυθμό τον θέτει ο πιο γρήγορος, ο πιο παραγωγικός, ο πιο αποδοτικός.

Τι πρέπει να γίνει;

Ιστορικά, η βιομηχανική επανάσταση έφερε το εξαήμερο, που έγινε πενθήμερο, που δημιούργησε το εργασιακό ωράριο. Ξαφνικά ο εργαζόμενος απέκτησε ελεύθερο χρόνο και διακοπές! Και ένας τεράστιος κλάδος της οικονομίας που στόχο έχει να γεμίσει τον ελεύθερο χρόνο δημιουργήθηκε: μουσική, βιβλία, θεάματα, μεταφορές, ξενοδοχεία, γαστρονομία, διασκέδαση, αθλήματα, γυμναστήρια...

Η Ελλάδα, προσφάτως συρρίκνωσε την οικονομία της –με τη μέθοδο της εσωτερικής υποτίμησης– για να γίνει, υποτίθεται, πιο ανταγωνιστική. Όμως ο ιδιωτικός τομέας πλήρωσε τη μεγαλύτερη δόση της κρίσης. Με εθελούσιες και πτωχεύσεις, πολλοί αστοί βρέθηκαν από τα μισθολογικά «ρετιρέ» στην ενοικίαση δωματίων του σπιτιού τους ως Airbnb... Και αυτοί συντηρούσαν αντίστοιχα άλλους κλάδους της οικονομίας που έσφιξαν το ζωνάρι και ο φαύλος κύκλος συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Σκεφτείτε, λοιπόν, αντί μείωσης μισθών (μόνο), να είχε συμβεί και μείωση ωραρίων με αντίστοιχη μείωση αποδοχών! Δηλαδή να είχε τολμήσει μια πρωτοποριακή κυβέρνηση να μειώσει π.χ. την εβδομάδα σε τετραήμερο με αντίστοιχη μείωση 20% στις αποδοχές όλων. Να έδινε τη δυνατότητα να εργάζονται όλοι εκ περιτροπής τις 4 ημέρες της εβδομάδας με αυστηρή τήρηση ωραρίου. Ίσως ορισμένοι θα επιχειρηματολογήσουν ότι η αποδοτικότητα της χώρας θα έπεφτε. Εδώ πρέπει να πληροφορήσω τον αναγνώστη ότι ο Έλληνας εργάζεται περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο Ευρωπαίο! Δηλαδή, ΔΕΝ υπάρχει τρόπος αύξησης της παραγωγικότητας της χώρας μέσω αύξησης ωρών εργασίας. Αυτό το μέτρο απλά ΔΕΝ μπορεί να εφαρμοστεί σε εμάς. Όμως ταυτόχρονα η αποδοτικότητα της χώρας είναι και παραμένει μετριότατη! Αυτό εννοούσε ο Φούχτελ όταν είχε πει ότι την εργασία που κάνει ένας Γερμανός δημόσιος υπάλληλος την κάνουν στην Ελλάδα 5! Δηλαδή δεν θέλει άλλο κόπο – θέλει άλλο τρόπο. Μηχανοργάνωση, μείωση γραφειοκρατίας, απλοποίηση των νόμων, ταχύτερη δικαιοσύνη, ξεκάθαρους κανόνες κλπ. Τα μέχρι τώρα πειράματα από πρωτοποριακές χώρες, όπως η Σουηδία, δείχνουν ότι ΔΕΝ συνέβη μείωση παραγωγικότητας όπου μειώθηκε το ωράριο. Άλλωστε, πολλές δημόσιες υπηρεσίες έχουν ήδη κηρύξει ένα ιδιόμορφο τετραήμερο με π.χ. την εφορία να μη δέχεται κόσμο τις Παρασκευές ή κάποια ταμεία που δεν δέχονται τις Πέμπτες κλπ. Είμαι βέβαιος ότι αν κάποιος παρακολουθούσε την έλευση των εργαζομένων σε αυτές τις υπηρεσίες, εκε;iνες τις μέρες, θα καταλάβαινε τι εννοώ. Αν ήταν ολωσδιόλου κλειστή η εφορία τις Παρασκευές δεν θα υπήρχε απολύτως καμία διαφορά.

Και αν μια εταιρεία ήθελε να αυξήσει την παραγωγικότητά της, ας προσλάβει 20% παραπάνω ανθρώπους να καλύψουν το «κενό», αφού τους ίδιους πόρους θα ξοδεύει. Ίσως έτσι έβρισκαν κι άλλοι άνθρωποι δουλειά ή θέσεις έστω εκπαίδευσης. Η Ελλάδα είναι ήδη ένα πειραματόζωο, με τις «ελαστικές» μορφές εργασίας να ξεπερνούν τις παραδοσιακές για πρώτη φορά, με απίστευτη κρυφή ανεργία, κρυφή εργασία και παραοικονομία, εισφοροδιαφυγή και μισθούς πείνας που οδηγούν τους νέους στη μετανάστευση. Και ταυτόχρονα με πόρους που δεν εκμεταλλεύεται και δυνατότητες που άλλοι λαοί ζηλεύουν. 
Ήδη το μοντέλο με το οποίο υπολογίστηκε το ασφαλιστικό ΔΕΝ βγαίνει, αφού πέραν της γήρανσης του πληθυσμού, της υπογεννητικότητας, της ανεργίας, η αναλογική μείωση εισφορών προς τα ταμεία δεν αφήνει περιθώριο αισιοδοξίας ότι η σημερινή γενιά νεοπροσληφθέντων θα πάρει έστω κάποια υποτυπώδη σύνταξη. Τα νούμερα δεν βγαίνουν και οι άνθρωποι κάποια στιγμή θα βγουν στους δρόμους. Εδώ θέλουμε πιο επαναστατικές λύσεις - τόσο επαναστατικές όσο οι κοσμογονικές αλλαγές που έρχονται. 

* Ο Γ.Ζ. είναι χημικός μηχανικός, στέλεχος «Δημιουργία, ξανά!»