Δεξιός και αριστερός μυστικισμός

Η πολιτική μας κουλτούρα βασίζεται στην άγνοια, που, με τη σειρά της, μας οδηγεί σε μια μυστικιστική αντίληψη του κόσμου: η αξιολόγηση των υποκειμενικών και αντικειμενικών συνθηκών δεν απορρέει από γεγονότα αλλά από ένα συνονθύλευμα προκαταλήψεων, μισών αληθειών και ψεμάτων. Οι περισσότεροι Έλληνες σκέφτονται «μύοντες», με τα μάτια κλειστά και με ακλόνητη βεβαιότητα σε υπερκόσμιες δυνάμεις που άλλοτε ονομάζονται «σύστημα» ή «κατεστημένο», άλλοτε «Ευρωπαίοι», άλλοτε «υπηρεσίες κατασκοπίας», «καπιταλισμός», «Εβραίοι» ή ψεκάζοντες εξωγήινοι.

Tο μείγμα εθνικισμού, φιλοσοσιαλισμού και κοινωνικού συντηρητισμού δημιουργεί τείχος μπροστά στον ορθολογισμό, στα απλά καθημερινά επιχειρήματα αιτίας-αποτελέσματος. Οι φασιστοειδείς ιδεολογίες, καθώς και οι εθνολαϊκιστικές-κομμουνιστικές, τέμνονται σαν δύο σύνολα Α και Β σχηματίζοντας μια κοινή περιοχή στην οποία συγκεντρώνονται μυστικιστικές αντιλήψεις γύρω από το παρελθόν και το παρόν, καθώς και προτροπές βίας και ανατροπής, που υπόσχονται το μέλλον. Νομίζω ότι αυτός ο ακραίος ανορθολογισμός οφείλεται τόσο στο χριστιανισμό –που, ως σύστημα σκέψης και ηθών, έχει βαθιές ρίζες στην ελληνική κοινωνία, ακόμα και στους κύκλους των αθρήσκων– όσο και στη μαρξιστικολενινιστική ιδεολογία, που αποτελεί παγκόσμια θρησκεία συναφή με το χριστιανισμό.

Ο φασισμός έχει ως αφετηρία μια μυθολογία και έναν πνευματικό μυστικισμό. Ο μυστικισμός αυτός αποτελείται από δέσμη προτάσεων που προσκολλώνται στην παράδοση και το συναίσθημα χωρίς να αποδεικνύονται ορθολογικά – συχνά μάλιστα οι αρχικοί λόγοι της συγκρότησής τους αγνοούνται ή θεωρούνται αδιάφοροι. Για παράδειγμα, πού οφείλεται ο αντισημιτισμός; Η απάντηση ενός αντισημίτη είναι ασαφής: «Οι Εβραίοι συνωμοτούν εναντίον μας». Ποιοι Εβραίοι; Πώς συνωμοτούν; Γιατί; Ομοίως, στην ερώτηση γιατί οι Ευρωπαίοι απεργάζονται τον αφανισμό της Ελλάδας, η απάντηση είναι νεφελώδης και η διατύπωσή της ποικίλλει, αναλόγως του πολιτικού χώρου – ωστόσο πάνω κάτω η πρόταση διαμορφώνεται ως εξής: Οι Ευρωπαίοι θέλουν να μας αφανίσουν επειδή «είμαστε μοναδικό οικόπεδο». Γιατί «μοναδικό»; Και ποιο θα ήταν το όφελος από την καταστροφή μας; Η ξενοφοβία μας συνδυάζεται με εθνική αλαζονία: μας φθονούν, άρα μας επιβουλεύονται. Ο κόσμος είναι κακός, χρειάζεται «σωτηρία».

Μυθολογία και μυστικισμός χαρακτηρίζουν την αποτίμηση της ιστορίας: οι δεξιοί συγκροτούν προγονολατρικό λόγο και ιδεώδες, οι αριστεροί επιδεικνύουν συνήθως τάση εθνικής άρνησης (negationism) με στόχο την καταστροφή όλων των εθνικών μύθων και την ανάδειξη του λαϊκού κινήματος ως κορμού της ιστορίας. Παραλλήλως, μέσω ανορθολογικών επιχειρημάτων, η αριστερά υποτιμά ή μηδενίζει τα εγκλήματα που σχετίζονται με τις λαϊκές επαναστάσεις και τα καθεστώτα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι φυσικά η αποτίμηση του σταλινισμού, αλλά μπορούμε να αραδιάσουμε πλήθος παραδειγμάτων όπου ο αριστερός ανορθολογισμός –στην ουσία η ψευδολογία– εμφανίζει το ίδιο ήθος με την «αντιδραστική προπαγάνδα».

Η μυστικιστική αντίληψη του κόσμου προβάλλει ένα αόριστο «αυτοί» έναντι ενός αορίστου «εμείς». «Αυτοί» είναι, για τους μεν, η παγκόσμια εβραϊκή και κομμουνιστική συνωμοσία, ενώ για τους δε, η παγκόσμια καπιταλιστική τάξη, ο ιμπεριαλισμός, η πλουτοκρατία, η Δύση. «Αυτοί» έχουν εγκληματικό άδικο ενώ «εμείς» έχουμε δίκιο εφόσον είμαστε, εκτός από αθώα θύματα, ηθικά ανώτεροι. Ο μυστικισμός συμπληρώνεται από θρησκευτικού τύπου δογματισμό, ο οποίος δίνει παλιές απαντήσεις σε καινούρια ερωτήματα: εννοείται ότι το κατεξοχήν παράδειγμα είναι η μουσουλμανική θεολογία – η οποία, ωστόσο, μας αφορά ελάχιστα, προς το παρόν τουλάχιστον. Διαθέτουμε τοπικές μορφές «δυναμικού νόμου», που δρα στο περιθώριο των θεσμών και επιβάλλει ιδέες για την οικονομική τάξη και την κοινωνική δικαιοσύνη.

Ο πολιτικός εξτρεμισμός χαρακτηρίζεται από τυφλή πίστη, από την άρνηση να ερευνώνται τα προβλήματα, να αναθεωρούνται οι εκτιμήσεις και να ανανεώνεται η πολιτική γλώσσα. Στην Ελλάδα, ο δημόσιος διάλογος είναι εξτρεμιστικός και μυστικιστικός, υπό την έννοια ότι στηρίζεται στο μυστηριώδες και το ανεξερεύνητο, σε «μια άγρια γη και θάλασσα» όπως έγραφε ο Θόρω. Στο μυστικισμό εισφέρουν ορισμένα εθνικά χαρακτηριστικά: η αυταπάτη της παντογνωσίας, η πολιτιστική και γεωγραφική συγγένεια με τη θεοκρατική Ανατολή, η σχεδόν γενετική προδιάθεση για έριδες, για διχογνωμίες.

Συχνά, στην καθημερινή ζωή, η αμάθεια, μαζί με την προαναφερθείσα αυταπάτη της παντογνωσίας, δημιουργεί κλίμα παραλογισμού και απειλή βίας. Ο διάλογος είναι αδύνατος μεταξύ ατόμων και ομάδων με τόσο στέρεες πεποιθήσεις, οι οποίες ωστόσο είναι σαθρές στο εσωτερικό τους: η δαιμονολογία, η ροπή προς εύκολες ερμηνείες, η βουλησιαρχία και η πεισματική επιδίωξη του μέγιστου ανεξαρτήτως συνθηκών δημιουργούν ένα περιβάλλον όπου ευδοκιμεί η αδιαλλαξία και η μισαλλοδοξία.