Μαθαίνοντας να διαβάζουμε εικόνες

Ο ένας είναι καθισμένος μπροστά στο γραφείο του με ένα ανοιχτό βιβλίο στο χέρι, ο άλλος όρθιος φορώντας όλα τα μετάλλια, τον τρίτο τον βλέπουμε στη σκιά ενώ φωτισμένες είναι μόνο οι σημαίες. Τρεις γάλλοι πρόεδροι, τρεις εικόνες. «Καταλαβαίνετε τις διαφορές; Τι συμβολίζουν;» με ρώτησε ο νεαρός φοιτητής. Δεν καταλάβαινα ή ίσως να υπέθετα κάτι μάλλον απλοϊκό. Για εκείνον όμως ήταν όλα ξεκάθαρα: Ο Φρανσουά Μιτεράν –ο καθισμένος- ήθελε να προβάλει την εικόνα του προσιτού προέδρου, που διαβάζει και ενδιαφέρεται για τα τρέχοντα θέματα. Όμως «προσέξτε καλά στο πίσω πλάνο. Υπάρχει μία βιβλιοθήκη με σκληρόδετα, «βαριά» βιβλία. Άρα κατοχή αντικειμένων που δεν είναι προσβάσιμα σε όλους» παρατήρησε εκπαιδεύοντάς με. Ο δεύτερος –ο Ζορζ Πομπιντού– μία επιβλητική φιγούρα. Και ο Φρανσουά Ολάντ στη σκιά, μακριά από τις φωτισμένες σημαίες; «Μα είναι η απόσταση από τη γαλλική και ευρωπαϊκή πραγματικότητα!» είπε διασκεδάζοντας με την άγνοιά μου και ενθουσιασμένος με τις γνώσεις που είχε αποκτήσει από τις πανεπιστημιακές διαλέξεις που παρακολουθούσε. «Και, ξέρετε, οι φωτογραφίες αυτές είναι από τις πρώτες μέρες τους στο προεδρικό μέγαρο. Μήπως τελικά προδιέγραφαν την πορεία των εικονιζόμενων;» Κάπου εδώ τελείωσε το δικό του μάθημα και άρχισε η δική μου αναζήτηση όρων, ορισμών, βιβλιογραφίας για την ανάλυση εικόνας. Στην πραγματικότητα, άρχισε μία πολύ συναρπαστική αναζήτηση γι’ αυτό που λέγεται «οπτικός εγγραμματισμός».

Πώς το είπε ο Φώτης Γεωργελές, εδώ, στο edito της Athens Voice; «Όταν οι σελίδες θα ζωντανεύουν στην οθόνη του κινητού μας, το χαρτί θα συνδυάζεται με τις εικόνες και τα άρθρα θα “βλέπονται” με μουσική υπόκρουση τη φωνή του 102,5 FM». Αυτά ακριβώς είναι τα νέα συστατικά του εγγραμματισμού: ένα σύνολο δεξιοτήτων που επιτρέπουν στον κάτοχό τους να «διαβάζει» την πληροφορία που μεταφέρει μια εικόνα και στη συνέχεια να δημιουργεί ο ίδιος εικόνες που θα μεταφέρουν την πληροφορία.

Διάβασα, ακόμη, ότι η συνάντηση της εκπαίδευσης για την εικόνα και της εκπαίδευσης του πολίτη περνά μέσα από τον οπτικοακουστικό εγγραμματισμό. Και τότε σκέφτηκα τα γεωμετρικά, ακίνητα και ασπρόμαυρα κάδρα στην «Ida» και στον εξαιρετικό «Ψυχρό Πόλεμο» του Παβλικόφσκι. Έτσι, συνεχίζοντας το διάβασμα, τράβηξε περισσότερο την προσοχή μου η Νάταλι Κάλμους, η γυναίκα που τελειοποίησε τη μέθοδο χρωματισμού στον κινηματογράφο ως καλλιτεχνική διευθύντρια σε όλες τις ταινίες της Technicolor από το 1934 έως το 1949. Ανάμεσά τους οι πρώτες έγχρωμες ταινίες «Όσα παίρνει ο άνεμος» και η πρώτη εκδοχή του «Ενα αστέρι γεννιέται». Σε άρθρο της με τίτλο «Colour Consciousness» (Χρωματική Συνείδηση), το 1935, σχολιάζει πώς η εικόνα και το χρώμα μπορούν να αναδείξουν την κίνηση και τη μορφή ή να δημιουργήσουν δυσάρεστο αποτέλεσμα στο μάτι και στο μυαλό.

Το «Όσα παίρνει ο άνεμος» βγήκε στις αίθουσες το 1939. Εμείς πάλι συζητήσαμε πριν από λίγο καιρό, σε διεθνή συνάντηση για την εκπαίδευση, για τις δεξιότητες στην εποχή της εικόνας και των νέων μέσων ενημέρωσης και επικοινωνίας. Επισημάνθηκε από τους εκπροσώπους όλων των χωρών η ζωτική ανάγκη που έχουν οι νέοι να μπορούν να παρακολουθούν και να ρυθμίζουν γνωστικές διαδικασίες και συναισθηματικές καταστάσεις μέσα από εικονικά περιβάλλοντα, προκειμένου να επιτύχουν μαθησιακούς στόχους. Η εκμάθηση μέσω των νέων μέσων παρέχει μια συναρπαστική πρόκληση τόσο για τους μαθητές όσο και για τους εκπαιδευτικούς.

Ο πολιτισμός της οθόνης, λοιπόν. Δεν βλέπουμε όμως όλοι τα ίδια πράγματα όταν βλέπουμε εικόνες, σχολίασε ο ιταλός εισηγητής. Η οπτική αντίληψη επηρεάζεται από παράγοντες όπως η προσωπικότητα, το φύλο, το επάγγελμα, η ηλικία, οι αξίες, τα κίνητρα, οι θρησκευτικές πεποιθήσεις, η κοινωνικοοικονομική θέση, η εκπαίδευση ή οι συναισθηματικές καταστάσεις. Ομως η οπτική αντίληψη καλλιεργείται. Σήμερα που η εικόνα στο διαδίκτυο και στα μέσα ενημέρωσης κυριαρχεί του κειμένου είναι σημαντικό να γνωρίζουμε πώς να αξιολογούμε το φως, το σκοτάδι, την κίνηση, τη μορφή και το χρώμα και να επικοινωνούμε με τους άλλους.

Και έτσι, για παράδειγμα, θα καταλάβουμε τις ιστορίες πίσω από τις λέξεις και τις εικόνες, στο εξώφυλλο ενός free press που ζωντανεύει στην οθόνη. Κυρίως, όμως, θα μπορούμε να αναγνωρίσουμε τα συναισθήματα που μας προκαλεί η εικόνα του Βίκτορ και της Ζούλα στον «Ψυχρό Πόλεμο» όταν θα βγουν από τον γκρεμισμένο ναό και θα περάσουν απέναντι «γιατί από εκεί η θέα είναι καλύτερη», ενώ θα ακούμε το Dwa Serduszka. Τις «Δυο καρδιές».

Ευχαριστώ πολύ τον Αργύρη Θέο, διευθυντή φωτογραφίας, για το έναυσμα να μελετήσω τον οπτικό εγγραμματισμό.