Ομοφυλοφιλία και σχολικά βιβλία

Με αφορμή το νομοσχέδιο για το Λύκειο και τις ενστάσεις διάφορων επώνυμων προοδευτικών για το κατά πόσο μαθήματα που θεωρούν «παρωχημένα» και «αντιδραστικά» όπως τα Αρχαία και τα Θρησκευτικά θα πρέπει να συνεχίσουν να διδάσκονται, αναρωτήθηκα για ποιο λόγο οι ίδιοι άνθρωποι δεν έχουν θίξει ποτέ ένα ζήτημα παιδείας που δεν είναι ιδεολογικό ή συμβολικό, αλλά επηρεάζει την πραγματική ζωή χιλιάδων ανθρώπων.

Αναφέρομαι στην πλήρη αποσιώπηση από τη διδακτέα σχολική ύλη τόσο της ιστορικής και πολιτισμικής διάστασης του φαινομένου της ομοφυλοφιλίας, όσο και του κοινωνικού ζητήματος των προκαταλήψεων και διακρίσεων που καλούνται να αντιμετωπίσουν οι ομοφυλόφιλοι. Κι επειδή οποιαδήποτε προσπάθεια να διδαχθεί ο ελληνικός πολιτισμός χωρίς να θιγεί το ζήτημα της ομοφυλοφιλίας είναι πρακτικά αδύνατη, η αποσιώπηση αυτή παίρνει τη μορφή της επιλεκτικής λογοκρισίας και φίμωσης όπως θα δούμε και αναλυτικά στα παρακάτω παραδείγματα.

Ειδικά στο ζήτημα της διδασκαλίας του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού οι αποσιωπήσεις μπορούν να φτάσουν μέχρι τη διαστρέβλωση. Χαρακτηριστικό είναι το απόσπασμα του βιβλίου «Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας» που διδάσκεται στις τρεις τάξεις του Γυμνασίου σχετικά με τη Σαπφώ:

«Επειδή οι Αθηναίοι δεν μπορούσαν να κατανοήσουν την ελευθερία που ανέδυε η ποίηση της Σαπφώς, απέδωσαν στην ποιήτρια περιπαθή έρωτα με πολλούς ποιητές, αλλά και με μαθήτριές της. Ωστόσο, οι διαβολές που διατυπώθηκαν για τη Σαπφώ δε φαίνεται να ανταποκρίνονται στην αλήθεια. Αν ίσχυαν αυτές, οι Μυτιληναίοι δε θα της ζητούσαν να εξυμνεί σε νυμφικές ωδές νόμιμους γάμους ούτε θα της απέδιδαν υψηλές τιμές για την ποίησή της.»

Η Σαπφώ αποκαθίσταται εν μέρει στο βιβλίο «Ανθολογία Αρχαϊκής Λυρικής Ποίησης» που είναι μάθημα κατεύθυνσης στη Β' Λυκείου. Εκεί, χωρίς να γίνεται κάποια άλλη αναφορά, περιλαμβάνονται δύο ερωτικά ποιήματα της μεγάλης ποιήτριας που είναι ξεκάθαρο ότι απευθύνονται σε κοπέλες. Μάταια όμως θα προσπαθήσει ο μαθητής του Γυμνασίου ή ακόμα και της θεωρητικής κατεύθυνσης στο Λύκειο να βρει πληροφορίες για την πλουσιότατη ερωτική ποίηση του μεγάλου Θέογνη από τα Μέγαρα. Ο μαθητής δεν θα μάθει ποιος είναι ο όμορφος Κύρνος στον οποίο απευθύνεται ο ποιητής, ούτε για ποιο λόγο ο Θέογνης του αφιέρωσε τα έργα του («μα θα σε τραγουδούν οι άνθρωποι και θα 'χεις όνομα αθάνατο/ Κύρνε, σε όλη την Ελλάδα θα αντηχεί και στα νησιά»)

Οι μαθητές του ελληνικού σχολείου δεν πρόκειται να διδαχθούν τίποτα από το «Συμπόσιο» ή τον «Φαίδρο» του Πλάτωνα – διάλογοι όπου το ζήτημα του έρωτα και της αθανασίας της ψυχής τίθεται ξεκάθαρα μέσα από παραδείγματα ερώτων του ίδιου φύλου. Στο Γυμνάσιο θα διδαχθούν μόνο αποσπάσματα από την «Απολογία του Σωκράτη» και την «Πολιτεία» ενώ οι μαθητές της θεωρητικής κατεύθυνσης στην Γ' Λυκείου θα πάρουν μια γεύση και από τον «Πρωταγόρα». Στο βιβλίο «Ανθολόγιο Φιλοσοφικών Κειμένων» της Γ' Γυμνασίου οι μαθητές μπορούν να διαβάσουν μόνο μια διαστρεβλωμένη περίληψη του «Συμποσίου»:

"Σε συμπόσιο που οργάνωσε ο τραγικός ποιητής Aγάθων εγκωμιάζεται ο θεός Έρωτας. O λόγος του Σωκράτη παραπέμπει στη συνομιλία του με τη μάντισσα Διοτίμα για τη φύση του Έρωτα, ουσιαστικά όμως απηχεί συνομιλία με την ψυχή του. O Aριστοφάνης, για να δείξει ότι ο έρωτας είναι έμφυτος σε όλους τους ανθρώπους, θα πλάσει μύθο, σύμφωνα με τον οποίο τα δύο φύλα αρχικά ήταν συνενωμένα και διαχωρίστηκαν από τον Aπόλλωνα. O διάλογος κλείνει με τον Aλκιβιάδη που πλέκει το εγκώμιο του Σωκράτη.»

Φυσικά όποιος έχει διαβάσει το «Συμπόσιο» γνωρίζει πολύ καλά ότι, σύμφωνα με τον μύθο του Αριστοφάνη δεν ήταν «τα δύο φύλα» ενωμένα: Στην αρχέγονη κατάσταση ο κάθε άνθρωπος ήταν ενωμένος με το άλλο του μισό – κάποιοι με άτομο του ίδιου φύλου και κάποιοι με άτομο διαφορετικού φύλου. Και από τότε ο κάθε άνθρωπος περνάει τη ζωή του αναζητώντας το έτερον ήμισυ. Οι συντάκτες του βιβλίου αποσιωπούν εντελώς την πρώτη περίπτωση – αποκλείοντας έτσι σε μια γραμμή ένα ολόκληρο κομμάτι της ανθρωπότητας.

Και για να μείνουμε στον Αριστοφάνη, οι υπεύθυνοι της σχολικής ύλης αποφεύγουν να διδάξουν στα παιδιά κωμωδίες όπως οι «Νεφέλες» ή οι «Θεσμοφοριάζουσες» που βρίθουν από ομοερωτικές αναφορές (έστω και με σκωπτική διάθεση). Επιλέγουν για την Γ' Γυμνασίου τους «Όρνιθες», αλλά κι εκεί δεν μπορούν να ξεφύγουν. Στον στίχο 146 διαβάζουμε πως φαντάζεται ο Ευελπίδης την ιδανική πόλη όπου θα ήθελε να ζήσει:

«Ωραίου παιδιού ανταμώνοντάς με ο κύρης

να παραπονεθεί σαν πειραγμένος

Τί φίλος είσαι εσύ βρε Στιλβωνίδη

Βρήκες τον γιο μου που έβγαινε λουσμένος

απ' την παλαίστρα και δεν τού πες λέξη

ούτε φιλί, ούτε χάδι ή τίποτα άλλο;»

Πέρα από την ελλιπή μετάφραση του τελευταίου στίχου («ούκ έκυσας, ου προσείπας, ου προσηγάγου, ουκ ωρχιπέδισας» = «δεν τον φίλησες, δεν τον έψησες, δεν τον στρίμωξες, δεν του χούφτωσες τα αχαμνά»), οι συντάκτες του βιβλίου κάνουν και πάλι το θαύμα τους σπεύδοντας να «εξηγήσουν» την επίμαχη φράση με μια υποσημείωση στο περιθώριο του κειμένου, μην τυχόν και την ... παρεξηγήσουν καθηγητές και μαθητές:

«Στην πραγματική ζωή τόσο οι πατέρες όσο και οι πόλεις φρόντιζαν ιδιαίτερα να προστατεύουν τα αγόρια.»

«Στην πραγματική ζωή» όντως οι γονείς και οι νόμοι φρόντιζαν να προστατεύουν τους ανήλικους. Όμως στην «πραγματική ζωή» των αρχαίων συνέβαιναν και πολλά άλλα πράγματα τα οποία το βιβλίο αποσιωπά εντελώς.

Ίδια γεύση και στα αποσπάσματα της «Ιλιάδας» που διδάσκονται οι μαθητές στη Β' Γυμνασίου αλλά και της «Αλεξάνδρου Αναβάσεως»   του Αρριανού που διδάσκεται στην Γ' Γυμνασίου: Ούτε ο θρήνος του Αλέξανδρου για τον Ηφαιστίωνα που περιγράφει κατά γράμμα ο Αρριανός, ούτε η περίφημη σκηνή όπου ο Αχιλλέας προσπαθεί να αγκαλιάσει το φάντασμα του νεκρού Πάτροκλου περιλαμβάνονται στη διδακτέα ύλη, προφανώς για να αποφευχθεί οποιαδήποτε σχετική συζήτηση στην τάξη... Από τη νεοελληνική λογοτεχνία οι μαθητές θα διαβάσουν αρκετά έργα του Καβάφη (τρία στην Γ' Γυμνασίου, επτά στην Α' Λυκείου κτλ) – όμως ούτε ένα από τα ερωτικά του ποιήματα δεν περιλαμβάνεται σε αυτά. Τέλος, μάταια θα προσπαθήσουν να βρουν σχετικές πληροφορίες στα βιογραφικά σημειώματα του Λαπαθιώτη (Γ' Γυμνασίου, Β' Λυκείου), του Ιωάννου (Γ' Λυκείου), του Όσκαρ Ουάιλντ, του Λόρκα ή στο σημείωμα που συνοδεύει τα «Σονέτα» του Σέξπιρ (όλα στο βιβλίο «Νεότερη Ευρωπαϊκή Λογοτεχνία» της Β' Λυκείου)

Τίποτα από τα παραπάνω δεν μπορεί να αποδοθεί σε κάποια «πουριτανική» διάθεση των συντακτών των σχολικών βιβλίων: Ο ερωτισμός δεν αποκλείεται από τη σχολική ύλη, φτάνει να κατευθύνεται σε άτομο διαφορετικού φύλου. Χαρακτηριστικό είναι το απόσπασμα από την «Ερωφίλη» του Χορτάτση που διδάσκονται οι μαθητές της Γ' Γυμνασίου:

ΕΡΩ.

Τόσες δεν είναι οι ομορφιές, τόσα δεν είν' τα κάλλη,

μα τούτο εκ την αγάπη σου γεννάται τη μεγάλη.

Μα γή όμορφή 'μαι γή άσκημη, Πανάρετε ψυχή μου,

για σέναν εγεννήθηκε στον κόσμο το κορμί μου.

ΠΑΝ.

Νερό δεν έσβησε φωτιά ποτέ, βασίλισσά μου,

καθώς τα λόγια τα γροικώ σβήνουσι την πρικιά μου.

Μ' όλον ετούτο, αφέντρα μου, μα την αγάπη εκείνη,

που μας ανάθρεψε μικρά, και πλια παρ' άλλη εγίνη

πιστή και δυνατότατη σ' εμένα κι εις εσένα,

και τα κορμιά μας σ’άμετρο πόθο κρατεί δεμένα,

περίσσα σε παρακαλώ ποτέ να μην αφήσεις

να σε νικήσει ο βασιλιός, να μ' απολησμονήσεις.

Ακόμα και για τις εταίρες της αρχαιότητας και τους τρόπους που μεταχειρίζονταν για να ψαρέψουν πελάτες έχουν την ευκαιρία να διαβάσουν οι μαθητές! Η ετεροφυλόφιλη σεξουαλικότητα και στην πιο αγοραία της μορφή αποτελεί μέρος της διδακτέας ύλης...

Η αποσιώπηση την οποία θίγει αυτό το άρθρο δεν μπορεί να αποδοθεί ούτε σε «αντιδραστική» ή «εθνικιστική» θεώρηση των συντακτών των σχολικών βιβλίων: Η επιταγή της ισότητας των δύο φύλων και η προβληματική θέση της γυναίκας σε άλλες κοινωνίες και εποχές είναι ένα θέμα που θίγεται επανειλημμένα σε όλα σχεδόν τα σχολικά βιβλία. Για τον αντισημιτισμό και τις διώξεις των εβραίων στη ναζιστική Γερμανία, μόνο η ύλη της Β' Γυμνασίου περιλαμβάνει λογοτεχνικά κείμενα του Μπρεχτ και της Άννας Φρανκ. Στα βιβλία των θρησκευτικών που κάποιοι θεωρούν «αντιδραστικά», οι μαθητές μπορούν να διαβάσουν κείμενα για την ταλαίπωρη ζωή των μεταναστών. Ακόμα και σε ζητήματα που προκαλούν αντιδράσεις στην ελληνική κοινωνία, όπως η πολυ-πολιτισμικότητα, τα βιβλία διαπνέονται από έντονα «προοδευτική» διάθεση, όπως μπορούμε να δούμε και στο παρακάτω σκίτσο από το βιβλίο «Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή» της Γ' Γυμνασίου:

«Οι σύγχρονες κοινωνίες είναι πολυπολιτισμικές. Να συζητήσετε στην τάξη τα θετικά από αυτή τη συνύπαρξη των λαών.»

Στο ίδιο βιβλίο διαβάζουμε για τις διακρίσεις:

«Πολλές ταινίες αναφέρονται στα προβλήματα ομάδων που γίνονται αντικείμενο προκαταλήψεων και διακρίσεων. Η “Πολίτικη κουζίνα” του Τ. Μπουλμέτη θέτει το πρόβλημα των προσφύγων της Μ. Ασίας, “Η ζωή είναι ωραία” του Ρ. Μπενίνι αφορά τις διώξεις των Εβραίων από το καθεστώς του Χίτλερ, οι ταινίες “Γκάντι” του Ρ. Αττένμπορο και “Λώρενς της Αραβίας” του Ντ. Λυν αναφέρονται στους αγώνες εθνικών ομάδων που δέχονταν τις διακρίσεις και την καταπίεση την περίοδο της αποικιοκρατίας, η ταινία της Τ. Μαρκετάκη “Λόγια της Σιωπής”, για τους μη ακούοντες, θέτει τα προβλήματα αυτής της ομάδας ατόμων με ειδικές ανάγκες...

Οι αρνητικές αυτές στάσεις είναι αποτέλεσμα προκαταλήψεων, δηλαδή αρνητικών συνήθως αντιλήψεων και εικόνων για άτομα άλλων ομάδων, που δε βασίζονται στην πραγματικότητα. Οι πιο συνηθισμένες μορφές προκαταλήψεων είναι αυτές που αφορούν το φύλο, τη φυλή, την ηλικία, τη θρησκεία, τη χώρα προέλευσης, το κοινωνικό στρώμα ή την υγεία των ατόμων. Οι προκαταλήψεις αυτές οδηγούν σε αρνητικές διακρίσεις, άνιση δηλαδή μεταχείριση ευάλωτων κοινωνικών ομάδων, όπως π.χ. οι γυναίκες, οι αλλοδαποί, οι τσιγγάνοι, τα άτομα με αναπηρίες.»

Κατά έναν περίεργο και μαγικό τρόπο, ο μακρύς κατάλογος των προκαταλήψεων και των διακρίσεων δεν περιλαμβάνει τα άτομα με διαφορετικό σεξουαλικό προσανατολισμό, σύμφωνα πάντα με το σχολικό βιβλίο...

Ο καθένας μπορεί να φανταστεί ποιες είναι οι συνέπειες αυτής της «παράλειψης». Μαθητές σε τρυφερή ηλικία που ανακαλύπτουν ότι έχουν αισθήματα για άτομα του ίδιου φύλου, δεν έχουν να αντιμετωπίσουν μόνο τον τρόμο μιας πιθανής αποκάλυψης από τους γονείς τους ή τις παρέες των συνομήλικων εφήβων: Μελετώντας, ανακαλύπτουν ταυτόχρονα ότι βρίσκονται εκτός της επίσημης εθνικής αφήγησης, αλλά και οποιασδήποτε έννοιας «ανθρώπινων δικαιωμάτων». Όσο για τους υπόλοιπους μαθητές, αυτοί απλά δεν θα μάθουν ποτέ πόσο πλουσιότερη έχει γίνει η κοινωνία που ζουν χάρη σε όσους θεωρούνται «διαφορετικοί», ούτε θα χρειαστεί να σκοτιστούν για την υποχρέωση μιας δημοκρατικής πολιτείας να παρέχει ισονομία σε όλους τους πολίτες της...