Μην αρχίσετε την επανάσταση χωρίς εμένα

Η τελευταία διαφάνεια του powerpoint ήταν η φωτογραφία ενός αναγνώστη που κάθεται στην κορυφή μιας βιβλιοθήκης με τα πόδια κρεμασμένα στο κενό και διαβάζει. Όλοι γέλασαν. Και όταν είπα ότι την περίοδο που εκπονούσα το διδακτορικό μου περνούσα ώρες ατελείωτες μέσα στις πανεπιστημιακές βιβλιοθήκες, ακούστηκα ως ομιλών δεινόσαυρος.

Παρακολουθώ με πολύ ενδιαφέρον την τρίτη μεγάλη επανάσταση, την ψηφιακή, και συμφωνώ με τον αμερικανό καθηγητή Φιλοσοφίας της Επιστήμης και της Τεχνολογίας Ντον Ίντε που λέει ότι «οι νέες τεχνολογίες έχουν τη δυνατότητα να επαναπροσδιορίσουν πνευματικά την ανθρώπινη ζωή και ευθύνη». Πώς όμως αξιοποιεί κανείς τις δυνατότητες της τεχνολογίας;

Επέστρεψα σε αυτόν τον προβληματισμό με αφορμή τρία ερεθίσματα: την ταινία «Searching» του Ανίς Τσαγκάντι, μία συνέντευξη του Άρι Φόλμαν εδώ στην Athens Voice και τις σκέψεις που καταθέτει στους «Times» ο σερ Τιμ Μπέρνερς Λι.

Στο ευρηματικό «Searching», η αφήγηση γίνεται αποκλειστικά μέσα από τις οθόνες κινητών τηλεφώνων, τάμπλετς και ηλεκτρονικών υπολογιστών. Παρακολουθούμε την αγωνία του πρωταγωνιστή να ανακαλύψει τι συνέβη στην κόρη του ψάχνοντας στους δρόμους του διαδικτύου και τους λογαριασμούς της στα σόσιαλ μίντια. Η «σπονδυλική στήλη της ταινίας», λέει ο ινδο-αμερικανός σκηνοθέτης, «προέκυψε στην πορεία και στηρίζεται στην πληροφορία, την ενασχόληση με τη σύγχρονη τεχνολογία, τις νέες δυνατότητες αλλά και τους ορίζοντες που ανοίγονται στον χρήστη».

Ο ισραηλινός σκηνοθέτης και σεναριογράφος του «Βαλς με τον Μπασίρ» Άρι Φόλμαν δήλωσε με αφορμή το νέο animation που ετοιμάζει πάνω στο «Ημερολόγιο της Αννας Φράνκ»: «Σκέφτηκα ότι τα παιδιά μου δεν πρόκειται ποτέ να διαβάσουν το ημερολόγιο. Αν η Άννα Φρανκ ήταν παιχνίδι στον υπολογιστή θα το είχαν ήδη παίξει. Αλλά δεν θα διάβαζαν 360 σελίδες». 

Ο σερ Τιμ Μπέρνερς Λι επινόησε τον παγκόσμιο ιστό το 1989 με βάση την αρχή της ίσης πρόσβασης στην πληροφόρηση και τη σκέψη ότι η ανταλλαγή πληροφοριών θα ωφελήσει την ανθρωπότητα. Πριν λίγες μέρες οι «Times» έγραψαν ότι αναγνώρισε πως το πνευματικό του επίτευγμα «εξελίχθηκε σε μηχανισμό ανισότητας και διαίρεσης, που επηρεάζεται από ισχυρές δυνάμεις που το χρησιμοποιούν για τις δικές τους ατζέντες». «Έφτιαξα ένα τέρας» φέρεται να είπε και σχεδιάζει να παρέμβει για να επαναφέρει τον ιστό στο σωστό δρόμο.

«Ήταν η καλύτερη εποχή, ήταν η χειρότερη εποχή (...) είχαμε τα πάντα μπροστά μας, δεν είχαμε τίποτα μπροστά μας». Δεν είναι ο πατέρας του παγκόσμιου ιστού που το είπε, αλλά πριν σχεδόν δύο αιώνες ο Τσαρλς Ντίκενς στην «Ιστορία δύο πόλεων». Κάτι τέτοιο σκέφτηκα όταν πριν μερικά χρόνια, επηρεασμένη κυρίως από την πρόσβαση που είχαμε ξαφνικά αποκτήσει σε μουσεία, βιβλιοθήκες και μεγάλες σκηνές όλου του κόσμου, από τη διάχυση της γνώσης αλλά και από την ευκολία αγορών ή οργάνωσης ταξιδιών, διερεύνησα την πρόσβαση στην Κοινωνία της Πληροφορίας και της Γνώσης μαθητών και των οικογενειών τους κάποιων απομακρυσμένων περιοχών της χώρας. Η αρχική μου υπόθεση ήταν ότι μαθητές και οικογένειες θα ήταν πιο «προνομιούχοι» στο νησί του Αιγαίου όπου ο Νίκολας Νεγρεπόντε του ΜΙΤ είχε επενδύσει από το 2001 στη διαδικτυακή προσβασιμότητα, στον εξοπλισμό των σχολείων, στη δωρεάν πρόσβαση των μαθητών στο ίντερνετ όταν δεν υπήρχε ακόμη η δυνατότητα κλπ.

Και όμως δεν ανιχνεύθηκε καμία διαφορά. Η υπόθεσή ότι οι μαθητές αυτοί θα περιηγούνται εικονικά, ας πούμε, στο Λούβρο και γυρνώντας στο σπίτι θα περιγράφουν με ενθουσιασμό τι είδαν (και άρα θα γινόταν η διάχυση της γνώσης) ή ότι θα βλέπουν πρωτοσέλιδα του «Guardian» και της «Monde» και θα τα σχολιάζουν στην οικογένεια συγκρίνοντάς τα ίσως με τα τοπικά έντυπα, διαψεύστηκε πλήρως. Μα γιατί; Καθώς επιχειρούσα να ερμηνεύσω αυτό το θεωρητικά παράδοξο, για μην πω σουρεαλιστικό φαινόμενο, οδηγήθηκα σε μια μεγάλη έκπληξη: το πλήρως εξοπλισμένο σχολικό εργαστήριο σε αυτό το προνομιακό νησί δεν είχε αξιοποιηθεί. Πώς το είχε πει ο σουρεαλιστής Μπρετόν; «Ο Ανθρωπος είναι η απάντηση, όποια κι αν είναι η ερώτηση».

Γράφειο Ντον Ίντε στο βιβλίο του «Η Φιλοσοφία της Τεχνολογίας»: «Η φιλοσοφία και οι φιλόσοφοι καθυστέρησαν να ασχοληθούν με την τεχνολογία. Στον σύγχρονο κόσμο, όμως, που η τεχνολογία δεσπόζει στο προσκήνιο, είναι καιρός πια αυτή η κριτική σκέψη –η οποία εν μέρει διαμορφώθηκε με εξαιρετική λεπτότητα μέσα στη μακραίωνη ιστορία αυτού του παλαιότερου ακαδημαϊκού επαγγέλματος– να συνδεθεί με το φαινόμενο της τεχνολογίας. (...)Με την τεχνολογία θα μπορούσε να συνδεθεί ολόκληρο το πλαίσιο των ενδιαφερόντων μας από την επιστημολογία μέχρι την ηθική και από την κοινωνικοπολιτική φιλοσοφία μέχρι την αισθητική».

Τι χρειάζεται επομένως; Συστηματική ενασχόληση όλων. Η ψηφιακή επανάσταση δεν θα ολοκληρωθεί μόνη της. Τα τεχνολογικά επιτεύγματα δεν θα οδηγήσουν αυτοβούλως στη βελτίωση της ζωής. Ο παγκόσμιος ιστός θα εξακολουθεί να είναι μηχανισμός ανισοτήτων, αν δεν ελέγχουμε τα δεδομένα μας. Η τεχνολογία μπορεί να ενισχύσει μία σπουδαία διδασκαλία, αλλά μια σπουδαία τεχνολογία δεν μπορεί να αντικαταστήσει την κακή διδασκαλία. Τα σχολεία δεν αρκεί να έχουν τα πιο σύγχρονα εργαστήρια, αν οι εκπαιδευτικοί δεν έχουν τις γνώσεις και δεξιότητες και κυρίως αν δεν είναι πρόθυμοι να τα αξιοποιούν.

Και τότε, όπως λέει ο Άρι Φόλμαν, τα παιδιά «βλέποντας την ταινία ίσως πάνε και στο αληθινό ημερολόγιο της Άννας Φρανκ και ανακαλύψουν πόσο σπουδαίο είναι». Να πώς ανοίγουν οι ορίζοντες, να πώς «επαναπροσδιορίζει πνευματικά» η χρήση της τεχνολογίας την ανθρώπινη ζωή. Και να πότε η τελευταία διαφάνεια του powerpoint θα αξίζει να γίνει πρώτη.