Ευκαιρίες, Κίνδυνοι, Προκλήσεις στην 4η Βιομηχανική Επανάσταση

«Κάνε άλμα πιο γρήγορο από τη φθορά», Οδυσσέας Ελύτης, «Μαρία Νεφέλη»

Το ενδιαφέρον και οι προβληματισμοί γύρω από τις Νέες Τεχνολογίες και τις κοινωνικές τους επιπτώσεις δεν είναι κάτι νέο. Όμως, μετά από την κρίση του 2008, οι συζητήσεις και η σχετική αρθρογραφία σε έντυπα και ηλεκτρονικά μέσα είδαν μια κατακόρυφη άνοδο. Η έμφαση στη θεματολογία περιστρέφεται, κατά κύριο λόγο, γύρω από την ανεργία, τη Δημοκρατία και τον έλεγχο προσωπικών δεδομένων, την παραπληροφόρηση μέσα από ψευδείς ειδήσεις (fake news) και την αντίστοιχη πολιτική εκμετάλλευση για χαλιναγώγηση της κοινής γνώμης.

Στόχος των σκέψεων, που εκφράζονται στο άρθρο αυτό, είναι να αναδείξω στο πώς έχουν διαφοροποιήσει μέχρι σήμερα οι νέες τεχνολογίες της Πληροφορίας και του Διαδικτύου την οικονομική και πολιτική πραγματικότητα. Στο επόμενο άρθρο, μέρος Β, θα δούμε πώς θα μπορούσαμε να εκμεταλλευτούμε τις δυνατότητες που παρέχουν οι Τεχνολογίες αυτές στο πλαίσιο της 4ης Βιομηχανικής επανάστασης, και να πάμε πέρα από το παρόν μοντέλο ανάπτυξης.

Η κλασική οικονομική θεωρία και η πορεία του βιομηχανικού καπιταλισμού, όπως εξελίχθηκε μέχρι σήμερα, βασίστηκε στο τρίπτυχο Γη-Κεφάλαιο-Εργασία. Σήμερα, το τρίπτυχο αυτό έχει εμπλουτιστεί με μία τέταρτη συνιστώσα, αυτή της Πληροφορίας.

Η  Πληροφορία, όμως, έχει μία σημαντική διαφορά από την Ύλη. Η Πληροφορία μπορεί να χρησιμοποιηθεί ταυτόχρονα και απεριόριστα. Είναι αυτό που λέμε «διαμοιράσιμη» (sharable). To ίδιο μουσικό κομμάτι μπορεί να ακούγεται ταυτόχρονα από εκατομμύρια χρήστες. Το ίδιο ισχύει για οποιοδήποτε λογισμικό. Σε αντίθεση, ένα αυτοκίνητο μπορεί να χρησιμοποιείται από έναν οδηγό και σ’ ένα συγκεκριμένο τόπο μόνο. Άρα,  η Πληροφορία είναι απεριόριστη, δεν είναι σπάνια (scarce). Αυτό το χαρακτηριστικό της Πληροφορίας, με το που αυτή θα συμπληρώσει το τρίπτυχο Γη-Κεφάλαιο-Εργασία, δυναμιτίζει στα θεμέλιά του τα παρόν οικονομικό σύστημα. Όλες οι υπάρχουσες κλασικές οικονομικές θεωρίες, που στην καρδιά τους έχουν το νόμο προσφοράς και ζήτησης, που βασίζεται στο ότι τα φυσικά προϊόντα δεν είναι σε αφθονία, είναι πλέον εκτός πραγματικότητας.

Περίπου, 50% του κόστους ενός αυτοκινήτου ή ενός αεροπλάνου δεν αντιστοιχεί στα μηχανικά τους μέρη αλλά στο λογισμικό που χρειάζονται για να σχεδιαστούν και να λειτουργήσουν. 

Πέρα όμως από τα ψηφιακά προϊόντα, όπου το οριακό (marginal cost) κόστος παραγωγής τους τείνει να είναι μηδενικό (όταν παραχθεί ένα λογισμικό, η αντιγραφή του σε 10, 20 ή εκατομμύρια αντίτυπα ουσιαστικά δεν έχει επιπλέον κόστος), η Πληροφορία όλο και περισσότερο ενσωματώνεται στην παραγωγή φυσικών προϊόντων με επακόλουθο το όλο και περισσότερο μειούμενο κόστος παραγωγής. Το ποσοστό της εργασίας στη διαμόρφωση της τιμής συνεχώς μειώνεται. Ταυτόχρονα, τα προϊόντα ενσωματώνουν όλο και περισσότερη  Πληροφορία, που δεν είναι τίποτε άλλο από Γνώση. Γνώση που σε πολύ μεγάλο βαθμό παράγεται από την ίδια την κοινωνία. Δημιουργείται στα Πανεπιστήμια και τα Ερευνητικά Ιδρύματα και χρηματοδοτείται από τον φορολογούμενο. Το κόστος εργασίας έχει μετατοπιστεί στην ανάπτυξη ενός αντίστοιχου λογισμικού. Περίπου, 50% του κόστους ενός αυτοκινήτου ή ενός αεροπλάνου δεν αντιστοιχεί στα μηχανικά τους μέρη αλλά στο λογισμικό που χρειάζονται για να σχεδιαστούν και να λειτουργήσουν. Δηλαδή, στην Πληροφορία που ενσωματώνουν!

Άρα, κατ’ αναλογία των θεωρητικών του εργατικού κινήματος του 19ου αιώνα, που έθεσαν το ερώτημα «Εάν η πηγή πλούτου είναι η εργασία, πώς ο πλούτος αυτός διανέμεται;», η αντίστοιχη ερώτηση σήμερα είναι: «Εάν ο πλούτος είναι η Πληροφορία και η Γνώση, πώς ο πλούτος αυτός διανέμεται;»

Πώς μέχρι στιγμής έχει αντιδράσει στη νέα αυτή πραγματικότητα η παγκόσμια οικονομική ελίτ; Με τη δημιουργία μονοπωλίων. Τα μονοπώλια, όμως, είναι μια παθογένεια του καπιταλιστικού συστήματος. Καταργούν τον ανταγωνισμό και διαβρώνουν τον τρόπο λειτουργίας της υποτιθέμενης «ιδανικής αγοράς», και αποκτούν τεράστια δύναμη επηρεασμού και ελέγχου των κυβερνήσεων. Η λειτουργία αυτή του συστήματος αποτελεί μία πρωτόγνωρη αντίφαση, αν λάβει κανείς υπόψη τη συνεισφορά της παραγόμενης από την κοινωνία Γνώσης από τη μια, και την  ταυτόχρονα αυξανόμενη ανισότητα μεταξύ του πλουσιότερου 1% και του φτωχότερου 99% του πληθυσμού σε παγκόσμια κλίμακα. Η ανισότητα αυτή αναμένεται να αυξηθεί κατά 40% τα επόμενα χρόνια, σύμφωνα με τα στοιχεία του ΟΟΣΑ. Αποτέλεσμα μιας τέτοιας δυναμικής είναι η απογοήτευση και ανασφάλεια που αισθάνονται όλο και μεγαλύτερα τμήματα του πληθυσμού. Τα παραπάνω, με τη σειρά τους, έχουν δρομολογήσει στην πολιτική φαινόμενα λαϊκισμού, εθνικισμού και κυβερνήσεων που ρέπουν ή «φλερτάρουν» με αντιδημοκρατικές συνιστώσες, που σιγά-σιγά και μεθοδικά διαβρώνουν τη Δημοκρατία και τη θεσμική της θωράκιση.

Όπως θα δούμε στο επόμενο άρθρο, η μόνη διέξοδος από την παρούσα αντίφαση και επικίνδυνη αστάθεια είναι να εκμεταλλευτούμε τις ευκαιρίες της Τεχνολογίας από την άλλη πλευρά. Αυτή που επιτρέπει όχι τη συγκέντρωση, αλλά τον πιο δίκαιο διαμοιρασμό του πλούτου. Και οι νέες Τεχνολογίες παρέχουν αυτή τη δυνατότητα. Ταυτόχρονα, οι νέες Τεχνολογίες δίνουν τη δυνατότητα μιας γεωγραφικά πιο ισόρροπης ανάπτυξης.

Η συμμετοχή μιας χώρας στο παγκόσμιο γίγνεσθαι δεν απαιτεί, πια, πανάκριβες επενδύσεις (έντασης κεφαλαίου) αλλά, απλά, καλά εκπαιδευμένο ανθρώπινο δυναμικό και υψηλής στάθμης Παιδεία (έντασης Γνώσης), σε συνδυασμό με ευέλικτους μη γραφειοκρατικούς Θεσμούς, κατάλληλα ρυθμιστικά πλαίσια και κατάλληλα κίνητρα για καινοτόμες ιδέες. Μικρές πληθυσμιακά χώρες, όπως για παράδειγμα, η Ιρλανδία, οι Βαλτικές χώρες, η Φιλανδία, το Ισραήλ, η Σιγκαπούρη, η Δανία, το Βέλγιο υιοθετούν «επιθετικές» πολιτικές προς την κατεύθυνση αυτή.

Μία από τις προϋποθέσεις, βέβαια, για τη συμμετοχή στο νέο παγκόσμιο γίγνεσθαι, όχι σαν ουραγοί αλλά ως συνδιαμορφωτές, είναι η Παιδεία. Το εκπαιδευτικό σύστημα θα πρέπει να εστιάσει, πέρα από τις βασικές γνώσεις που παρέχονται στα μαθηματικά, φυσική και τις ανθρωπιστικές  επιστήμες,  στην επί πλέον ενσωμάτωση των νέων τεχνολογιών στα σχολικά προγράμματα. Τα παιδιά θα πρέπει να εξοικειωθούν με την Τεχνολογία, όχι σαν απλοί χρήστες αλλά σαν δημιουργοί εφαρμογών μέσα από συνεργατικές εργασίες. Τέτοιες  δεξιότητες απαιτούνται σήμερα. «Αναλύω, συνεργάζομαι, σχεδιάζω και υλοποιώ». Η κατάργηση του Ψηφιακού σχολείου δεν ήταν μόνο οπισθοδρόμηση,  αλλά, φοβάμαι, σημειολογικά έφερε στο προσκήνιο τεχνοφοβικές ιδεολογικές καταβολές, που είναι σε πλήρη αναντιστοιχία με το παγκόσμιο γίγνεσθαι και με το μέλλον της χώρας.