Βάσεις, ο κανόνας και η εξαίρεση των υποψήφιων φοιτητών

Δύο λεπτά και δεκαπέντε δευτερόλεπτα. Τόσο διαρκεί η ταινία του Ζαν-Λυκ Γκοντάρ Je vous salue Sarajevo (Χαίρε Σαράγεβο) που κυκλοφόρησε το 1993 – επτά χρόνια πριν γεννηθούν οι περισσότεροι φετινοί υποψήφιοι φοιτητές. Τότε όμως, μέσα στο κλίμα των ημερών, εστίασα μόνο στη μία και μοναδική εικόνα της ταινίας, μια σκληρή εικόνα από την πολιορκία της πόλης, και βέβαια στην αφήγηση του Γκοντάρ.

Πριν λίγο καιρό, όμως, συνάδελφος από γαλλικό πανεπιστήμιο που διδάσκει Ψηφιακό Εγγραμματισμό στην Τέχνη μου επεσήμανε σημεία που δεν είχα προσέξει στην αφήγηση:

«Υπάρχει ο κανόνας και υπάρχει η εξαίρεση» ακούγεται ο Γκοντάρ να λέει. «Υπάρχει ο πολιτισμός που είναι ο κανόνας. Υπάρχει η εξαίρεση που είναι τέχνη. Όλοι αναφέρονται στον κανόνα: τσιγάρο, υπολογιστής, t-shirt, τηλεόραση, τουρισμός, πόλεμος. Κανείς δεν μιλάει για την εξαίρεση. Αυτή δεν λέγεται, γράφεται: Φλομπέρ, Ντοστογιέφσκι. Συνθέτεται: Γκέρσουιν, Μότσαρτ. Ζωγραφίζεται: Σεζάν, Βερμέερ. Aυτή κινηματογραφείται: Αντονιόνι, Βιγκό ... ή βιώνεται και είναι τότε η τέχνη της ζωής: Σρεμπρένιτσα, Μόσταρ, Σαράγεβο. Είναι ο κανόνας να θέλουμε τον θάνατο της εξαίρεσης».

Η αφορμή για τη συζήτηση ήταν ένα εργαστήριο ψηφιακού εγγραμματισμού του συναδέλφου στο πανεπιστήμιο. Οι φοιτητές είδαν αυτή την ταινία, επειδή, μεταξύ άλλων, μία φοιτήτρια ήθελε να φτιάξει ένα βίντεο από σύντομες σεκάνς, ανάμεσα στο φως και τη σκιά, στο οποίο θα ακουγόταν η φωνή της να αμφισβητεί αυτό που διαρκεί και αυτό που αλλάζει, την πραγματικότητα που μετασχηματίζεται και δεν υπάρχει ποτέ όπως ήταν όταν την γνωρίσαμε πρώτη φορά.

Μία ταινία η οποία δεν γερνάει, δεν εξαντλείται ή αποδυναμώνεται. Στη συζήτηση περί κανόνα και εξαίρεσης, ο καθηγητής είπε στους φοιτητές του: «Ρωτήστε τους τυπογράφους και τους γραφίστες, θα σας πουν ότι υπάρχει η σελίδα και υπάρχουν τα περιθώρια. Ο Γκοντάρ θα έλεγε ότι είναι τα περιθώρια που κρατούν τη σελίδα και την κάνουν να αναπνέει».

Ο κανόνας και η εξαίρεση - ο πολιτισμός και η τέχνη – έμειναν στο μυαλό μου και συνδέθηκαν με τις επιλογές στα μηχανογραφικά δελτία των υποψήφιων φοιτητών. Επανήλθαν στη σκέψη μου όταν ρώτησα προ ημερών νεαρό φοιτητή Τμήματος Οπτικοακουστικών Μέσων σε πανεπιστήμιο του εξωτερικού, με πάθος για την ηχοληψία, αν είναι κουρασμένος μετά από ένα μήνα επίπονης  πρακτικής άσκησης στο Λονδίνο και άλλο ένα μήνα εντατικής (αμειβόμενης αυτήν τη φορά) εργασίας σε συναυλίες στην Αθήνα.  Ο νεαρός – που θα γίνει ένας «επιστήμονας ηχολήπτης» όπως διατείνεται συχνά με σχέδια για μεταπτυχιακό στην «Ακουστική και Τέχνη» (τι ενδιαφέρον αντικείμενο!) -  μου απάντησε γελώντας «έχεις δίκιο, έπρεπε να γίνω δικηγόρος».  Χωρίς να υποτιμά καθόλου το επάγγελμα του δικηγόρου, ανέδειξε τον κανόνα και την εξαίρεση του Γκοντάρ. Και σκέφτηκα ότι η εξαίρεση υπάρχει, είναι εκεί αλλά δεν την βλέπουμε. 

Οι Σχολές και τα Τμήματα των ελληνικών πανεπιστημίων παρουσιάζουν μία μεγάλη γκάμα από πολύ ενδιαφέροντα γνωστικά αντικείμενα.  Διαβάζω ενδεικτικά από το μηχανογραφικό δελτίο του 2018: Τμήμα Οινολογίας και Τεχνολογίας Ποτών,  Τμήμα Συντήρησης Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης, Τμήμα Μηχανικών Περιβάλλοντος και Αντιρύπανσης, Τμήμα Αρχειονομίας, βιβλιοθηκονομίας και μουσειολογίας, Τμήμα Ιστορίας και Φιλοσοφίας της επιστήμης, Τμήμα Βιοτεχνολογίας, Τμήμα Βαλκανικών, Σλαβικών και Ανατολικών σπουδών, Τμήμα Τεχνολογίας Ηχου και Μουσικών Οργάνων. Και αναρωτιέμαι πόσοι άραγε υποψήφιοι φοιτητές επέλεξαν τα Τμήματα αυτά ή πόσοι άραγε από εκείνους που το σύστημα εισαγωγής θα τους «ρίξει» σε λίγες μέρες σε κάποιο από αυτά θα αδράξουν την ευκαιρία και θα εκμεταλλευτούν την εξαίρεση; Πόσοι άραγε θα αμφισβητήσουν αυτό που διαρκεί, θα αμφισβητήσουν τον κανόνα;

Ακόμη και αν δεν έχουν ήδη σχηματισμένα όνειρα, όπως δεν έχουν οι περισσότεροι δεκαοχτάχρονοι σήμερα, πόσοι άραγε θα διερευνήσουν το δρόμο που τους ανοίγει η εξαίρεση και δεν θα βιαστούν να υποκύψουν στις κοινωνικές και οικογενειακές (μα πόσο παρεμβατική και αδαής αυτή η οικογένεια) απαιτήσεις για την «αναγνωρισμένη πανεπιστημιακή σχολή»; Πόσοι δεν θα βιαστούν να απογοητευτούν και να οργανώσουν άλλη μία χρονιά σκληρής προετοιμασίας για να περάσουν σε μία από τις πέντε-έξι γνωστές σχολές;(αλήθεια είναι πράγματι «γνωστές» για εκείνους;)

Ίσως θα ήταν καλή ιδέα να δουν το Je vous salue Sarajevo (μόνοι τους, χωρίς την οικογένεια). Ας μην καταλάβουν τίποτα, ας τους φανούν βαρετά τα 2 λεπτά και 15 δευτερόλεπτα. Ας τους μείνει, όμως, μόνο η φωνή του Γκοντάρ:

«Είναι ο κανόνας να θέλουμε τον θάνατο της εξαίρεσης. Και όταν ο κανόνας καταπνίγει την εξαίρεση, δεν καταλαβαίνει αμέσως ότι είναι ο ίδιος που ασφυκτιά, δεν καταλαβαίνει ότι την αγωνία του, την οφείλει στην εξαίρεση την οποία μεθοδικά αφανίζει. Εκτός αν ο κόσμος... πάψει να είναι απών».

Εκτός, λοιπόν, αν οι υποψήφιοι φοιτητές αφήσουν την εξαίρεση να αναπνεύσει και ανακαλύψουν «την τέχνη της ζωής που ακμάζει μπροστά τους».