Επίσκεψη Σόιμπλε, συλλογική μνήμη και φαντασία

Ο κ. Σόιμπλε είναι χολερική προσωπικότητα που εμφανίζει μια σειρά νοσηρών χαρακτηριστικών –ισχυρογνωμοσύνη, αδυναμία παραδοχής λαθών, παντελή έλλειψη χιούμορ, μικροψυχία, εγωπάθεια–, παραμένει όμως υπουργός Οικονομικών της Γερμανίας με την οποία διατηρούμε ετεροβαρείς οικονομικές και πολιτικές σχέσεις. Άλλωστε, δεν ήρθε στην Ελλάδα για μας, ήρθε για να καθησυχάσει τους ψηφοφόρους του επιμένοντας ότι η διαρκής λιτότητα που προτείνει έχει θετικά αποτελέσματα. Δεν έχει, όλοι το ξέρουμε, αλλά ο κ. Σόιμπλε βρίσκεται, προς το παρόν, σε θέση ισχύος: στις διπλωματικές σχέσεις είναι απαραίτητο η θέση ισχύος να λαμβάνεται υπόψη. (Elementary, my dear Watson, elementary)

Κανείς δεν μας ζητεί να συμπαθήσουμε τον κ. Σόιμπλε, όμως η απέχθεια που μας προκαλεί δεν οφείλεται τόσο στη θλιβερή δημόσια εικόνα του όσο στο ότι ενσαρκώνει την καταστροφή που υπέστη η Ελλάδα (και ο κόσμος) στον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Το μίσος εναντίον των Γερμανών αναβιώνει με θριαμβευτικά χρώματα ενώ η ιστορία μοιάζει να επαναλαμβάνεται. Οι Γερμανοί, ιδιαίτερα οι Γερμανοί σαν τον κ. Σόιμπλε, οξύνουν τις εθνικιστικές αντιδράσεις και την πολιτική εκείνη συμπεριφορά που απομακρύνεται από τον γερμανικό χαρακτήρα ή από τον μύθο του: από την νομιμοφροσύνη και την τυπικότητα, την εργασιομανία και τον τιμωρητικό προτεσταντισμό. Με λίγα λόγια, καθώς οι Γερμανοί μάς πιέζουν να τους μοιάσουμε, διατυπώνουμε όλο και πιο θεαματικά τις αγεφύρωτες διαφορές μας – ιστορικές και ιδιοσυγκρασιακές.

Η γερμανική πίεση καταλήγει σε εθνικιστική οπισθοδρόμηση στην οποία συγκλίνουν η άκρα δεξιά και η άκρα αριστερά.

Μεταξύ άλλων καταστροφών, ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος ανέκοψε τη βιομηχανική ανάπτυξη στην Ελλάδα – και ο εμφύλιος πόλεμος έδωσε τη χαριστική βολή. Ως περιφερειακή χώρα με μεταποιητική δευτερογενή παραγωγή και διοίκηση τριτοκοσμικού τύπου, η Ελλάδα δεν ανήκε στη γεωγραφική περιοχή που η Γερμανία θεωρούσε «ζωτικό χώρο»: γι’ αυτό, ο τρόπος με τον οποίον την εκμεταλλεύτηκε ήταν αντιπαραγωγικός· επρόκειτο για μια μορφή πλιάτσικου. Όπως γράφει ο Μαρκ Μαζάουερ στο βιβλίο του «Σκοτεινή ήπειρος, ο ευρωπαϊκός εικοστός αιώνας», ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος διέλυσε την ελληνική οικονομία, ενώ ο θαλάσσιος αποκλεισμός της ηπειρωτικής Ευρώπης (που εμπόδιζε την εισαγωγή τροφίμων), η επίταξη των μέσων μεταφοράς, οι ελλείψεις στα καύσιμα, οι βλάβες στο ήδη λειψό οδικό και σιδηροδρομικό δίκτυο και ο διοικητικός κατακερματισμός κατέληξαν στον λιμό του 1941-42, δηλαδή σε ένα από τα εγκλήματα εναντίον της ανθρωπότητας τα οποία βαραίνουν τη Γερμανία. Οι Γερμανοί αδιαφορούσαν για την επισιτική κρίση της χώρας ενώ, παραλλήλως, εισήγαγαν μεγάλες ποσότητες γεωργικών προϊόντων σε εξευτελιστικές τιμές. Πολλοί βρίσκουν ομοιότητες με τη σημερινή κατάσταση: οι Γερμανοί αδιαφορούν, οι Γερμανοί συντελούν στην εξαθλίωση, οι Γερμανοί –ιδιαίτερα σαν τον κ. Σόιμπλε: χριστιανοδημοκράτες λουθηρανοί– εξασκούν τρομοκρατία μολονότι δηλώνουν εχθροί της τρομοκρατίας. Ο κ. Σόιμπλε, που γεννήθηκε το 1942, βρίσκεται πολύ κοντά στα γεγονότα και στην νοοτροπία της ναζιστικής Γερμανίας: έχει δεχθεί την ανατροφή που δημιούργησε τον ναζιστικό όχλο. Αναρωτιέμαι ωστόσο αν, ως Έλληνες, έχουμε ηθικό πλεονέκτημα: το 15% των Ελλήνων παρασύρεται σήμερα από εθνικοσοσιαλιστικές ομάδες, ενώ ένα άλλο 15% από σοσιαλφασιστικές. Δεν είναι λίγοι όσοι ταλαντεύονται ανάμεσα σ’ αυτές τις δύο διαστροφές.

Επιστρέφω στον πόλεμο. Με την πολιτική τους οι κατοχικές γερμανικές δυνάμεις υπονόμευσαν την εξουσία τους: η ελληνική οικονομία κατέρρευσε, η απόδοση των εργαζομένων στα εργοστάσια μειώθηκε κατά 50% και ακολούθησε διοικητικό χάος. Και σαν να μην έφταναν όλα αυτά, οι Γερμανοί επέβαλαν εξωφρενικά έξοδα κατοχής που, στην Ελλάδα, ήταν πολύ μεγαλύτερα απ’ ό,τι σε κάθε άλλη κατεχόμενη χώρα. Το 1941-42 η Ελλάδα κατέβαλε ποσά που αντιστοιχούσαν στο 113% του ετήσιου εθνικού εισοδήματος, ενώ, την ίδια περίοδο, πλουσιότερες χώρες όπως η Ολλανδία, το Βέλγιο και η Νορβηγία κατέβαλαν σντιστοίχως το 18%, το 24% και το 69% του ετήσιου εθνικού εισοδήματός τους. Εξαιτίας της συρρίκνωσης της βιομηχανικής και βιοτεχνικής παραγωγής, οι τιμές των βασικών προϊόντων αυξήθηκαν σε πρωτοφανή επίπεδα με αποτέλεσμα, εκτός από τον πληθωρισμό, την ανάπτυξη μιας ογκώδους μαύρης αγοράς.

Οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής ενθάρρυναν δοσίλογους και μαυραγορίτες: έτσι, δημιουργήθηκαν προνομιούχα κοινωνικά στρώματα –ψευτονεόπλουτοι– που ενεπλάκησαν σε παράνομα δίκτυα πώλησης προϊόντων από μαγειρικό λίπος μέχρι τσιγάρα. Η παρανομία έγινε μέρος της συλλογικής συμπεριφοράς η οποία επηρεαζόταν ήδη από την αμφισβήτηση του κράτους, των θεσμών και των νόμων και αποτελούσε κληρονομιά της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Το γεγονός ότι πολλοί Έλληνες, κυρίως προερχόμενοι από τη βασιλόφρονα δεξιά, συνεργάστηκαν με τους Γερμανούς βάθυνε τις εμφύλιες αντιθέσεις ενώ, παραλλήλως, εξοικείωσε τους Έλληνες με την παρανομία. Ιδιαίτερα οι κάτοικοι των αστικών κέντρων προσαρμόστηκαν σε μια καθημερινότητα όπου δεν υπήρχε κρατικός μηχανισμός και όπου οι νόμοι είχαν καταλυθεί. Οι Έλληνες επέστρεψαν στην νοοτροπία του Καραγκιόζη, στο σύστημα επιβίωσης έξω από τα όρια του νόμου.

Κοντολογίς, όπως ήταν φυσικό, ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος δεν προκάλεσε μόνο μαζική πείνα και τεράστιες απώλειες μαχομένων και αμάχων, υλικές καταστροφές και ερείπια. Κυρίως προκάλεσε διχασμό στους Έλληνες –ο οποίος κατέληξε στον εμφύλιο πόλεμο–, καθώς και έκνομες στρατηγικές επιβίωσης: ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος ήταν μια ευκαιρία να αναδυθούν τα χειρότερα ένστικτα και να τροφοδοτηθούν σκοταδιστικά οράματα, κοινωνικές δυστοπίες. Στη συνέχεια, μετά το τέλος του πολέμου, η Γερμανία δεν πλήρωσε τις αποζημιώσεις ως όφειλε: οι ελληνικές διοικήσεις απεδείχθησαν αδύναμες και συμπλεγματικές έναντι όλων των ξένων ηγεσιών – η ελληνική διπλωματία ήταν αναποτελεσματική. Επιπλέον, η γερμανική «συνέπεια» απεδείχθη χονδροειδές ψέμα: τι λογής «συνέπεια» ενέχει η μιλιταριστική επιθετικότητα, ο πολεμικός επεκτατισμός και η μη ανάληψη των ευθυνών μιας ιστορικής ήττας;

Χρησιμοποιώντας την ιστορία σαν κυανοτυπία, οι ελληνικές ηγεσίες υποδέχονται τον κ. Σόιμπλε τον οποίον, παραδόξως, δεν φαίνεται να βαραίνει καμιά ενοχή για τον ρόλο των Γερμανών στην Ευρώπη. Οι Γερμανοί σήμερα προσπαθούν να εκγερμανίσουν όλες τις ευρωπαϊκές χώρες ενώ, πιθανότατα, θα έπρεπε να εξευρωπαϊστούν οι ίδιοι. Υπάρχουν πολλά ανοιχτά ζητήματα που σχετίζονται με την πρόσφατη ιστορία, με τους συσχετισμούς δυνάμεων στην Ευρώπη και με τον διεστραμμένο τρόπο ανάπτυξης της ελληνικής οικονομίας και κοινωνίας: το ζήτημα στο παρόν δεν είναι πόσο δυνατά θα ουρλιάξουμε καταγγέλλοντας, οψίμως, όσα έχουμε υποφέρει από τους Γερμανούς, αλλά πώς θα κατανοήσουμε γιατί δεν συνήλθαμε ποτέ από την καταστροφή του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου· τι κάναμε λάθος, τι δεν κάναμε καθόλου, τι μπορούμε να διαπραγματευτούμε τώρα, τι πρέπει να αποδεχτούμε, τι πρέπει να απορρίψουμε.