Τρίτος κόσμος και σταθερότητα

Οι συχνοί κυβερνητικοί ανασχηματισμοί είναι χαρακτηριστικό του Τρίτου Κόσμου στον οποίον αναφερόμαστε όταν θέλουμε να επικρίνουμε το πολιτικό και κοινωνικό μας σύστημα. Πράγματι, το πολιτικό ήθος και οι δομές στη χώρα μας παρουσιάζουν τριτοκοσμικά χαρακτηριστικά – όχι υπό την έννοια που έδινε στον όρο ο Αλφρέ Σοβί (ο οποίος ταύτιζε τον Τρίτο Κόσμο με τις χώρες που δεν εντάχθηκαν ούτε στη «Δύση», ούτε στο σοβιετικό μπλοκ), αλλά υπό την έννοια της υπανάπτυξης και της ευμεταβλητότητας του πολιτικού σκηνικού.

Υπάρχουν πολλές διαφωνίες για τη χρήση του όρου «Τρίτος Κόσμος», κυρίως από την πλευρά της αριστεράς που επιζητεί τον εξωραϊσμό της πραγματικότητας –του παρελθόντος και του παρόντος– στα πλαίσια της μετα-αποικιοκρατικής τάξης. Ωστόσο, η αλήθεια είναι μία: υπάρχουν χώρες με θεσμούς, οι οποίοι, παρά τους ενδεχόμενους οικονομικούς κλυδωνισμούς, εξασφαλίζουν σχετική δικαιοσύνη και σταθερότητα· υπαρχουν και χώρες όπου οι θεσμοί δεν έχουν διαμορφωθεί με αποτέλεσμα διαρκείς ανατροπές, αυθαιρεσία, πολυκυβερνησία ή ακυβερνησία. Υπάρχουν χώρες όπου μπορείς να βρεθείς στο Εξπρές του Μεσονυχτίου και χώρες όπου, εφόσον ισχύει το κοινωνικό συμβόλαιο, βρίσκεις το δίκιο σου.

Αν εξετάσει κανείς με νηφαλιότητα την ιστορία της Ελλάδας θα εντοπίσει πολλά στοιχεία που εντάσσουν τη χώρα μας στον Τρίτο Κόσμο σύμφωνα με τους παραδοσιακούς ορισμούς: ακόμα και στον προαναφερθέντα του Αλφρέ Σοβί - η Ελλάδα, μολονότι έγινε μέλος του ΝΑΤΟ, δεν «ανήκε» ποτέ στη Δύση και, σε μεγάλο βαθμό, επιθυμούσε να ανήκει είτε στην Ανατολή (στην Οθωμανική αυτοκρατορία από την οποία αντλεί νοοτροπία και αισθητική: στην πρόσφατη γιορτή της ΔΗΜΑΡ, τα στελέχη χόρευαν τσιφτετέλι, το αναφέρω ως παράδειγμα), είτε στον αστερισμό της Σοβιετικής Ένωσης. Κι εκτός απ' αυτή την τοποθέτηση ή τη μη τοποθέτηση, στην Ελλάδα δημιουργήθηκε κράτος τύπου μπανανίας –εκτεταμένη διαφθορά, πελατοκρατία, καθημερινός σουρεαλισμός– ενώ, παραλλήλως, δεν προχώρησε η εκβιομηχάνιση, η επιστήμη, η έρευνα, η μείωση των ανισοτήτων, η γενική παιδεία. Αντί αυτών, η Ελλάδα έγινε μια χώρα σαπουνόπερας και σκυλάδικου: κάπως έτσι, τηρουμένων των αναλογιών, είναι ο Τρίτος Κόσμος.

Πρόοδος από την εποχή που το παρακράτος ήταν κράτος έχει σημειωθεί. Πράγματι, μετά τη μεταπολίτευση του 1974 φάνηκε ότι οι εποχές των δικτατοριών, της γενικευμένης φτώχειας, της ανατολίτικου τύπου εκμετάλλευσης των γυναικών είχαν παρέλθει. Ωστόσο, η Ελλάδα παρέμεινε σε εκκρεμότητα διατηρώντας τριτοκοσμικά συστατικά τα οποία συνεχίζει να διαφημίζει με αδικαιολόγητη υπερηφάνεια και μεγαλοστομία: η ελληνική ιδιαιτερότητα.

Μεταξύ άλλων, το Σύνταγμα, αφιερωμένο στο «όνομα της αγίας και ομοουσίου και αδιαιρέτου τριάδος», δεν υπαγορεύει, όπως, για παράδειγμα, το γαλλικό και το αμερικανικό, τη διενέργεια εκλογών υποχρεωτικά κάθε τέσσερα χρόνια. Οπωσδήποτε, τίθεται ζήτημα ερμηνείας του Συντάγματος καθώς και ζήτημα έλλειψης πολιτικής κουλτούρας: στην Ελλάδα, όπως συμβαίνει στον Τρίτο Κόσμο, όσοι δεν νιώθουν ικανοποιημένοι από τα αποτελέσματα των εκλογών ζητούν την άμεση επανάληψή τους. Η αμφισβήτηση των θεσμών οδηγεί στη διάλυσή τους.

Ένα άλλο χαρακτηριστικό του Τρίτου Κόσμου το οποίο νομίζω ότι μας αφορά –πέρα από τη γεωγραφική μας θέση και τα περιβόητα χαμένα ιστορικά επεισόδια (Αναγέννηση, Βιομηχανική Επανάσταση, Διαφωτισμός)– είναι η διεκδίκησή μας να επανεγγραφούμε στην ιστορία των εθνών μετά από αιώνες υποδούλωσης και εξάρτησης. Εν πολλοίς, για μια σύντομη ιστορική στιγμή, υπήρξαμε αναδυόμενη χώρα, κι όπως όλες οι αναδυόμενες χώρες γίναμε αντικείμενο περιφρόνησης και συγκατάβασης: μια μικρή έκταση γης άνευ διεθνούς ρόλου και σημασίας, κομμάτι των Βαλκανίων και άρα επιρρεπές στη βαλκανοποίηση. Παραμένοντας συμπλεγματικοί έναντι των μεγάλων χωρών με διεθνή ρόλο έχουμε την τάση να προσπαθούμε να αποσπάσουμε από αυτές «βοήθεια» όπως κάναμε παλιότερα με τους θείους από την Αμερική. Όταν η βοήθεια δεν έρχεται, ακολουθούν ρητορικές θρηνωδίες, καυχησιολογία, αριστερή εσχατολογία.

Στη συνέχεια, ένα ακόμη πρόβλημα του Τρίτου Κόσμου έγινε μέρος της ταυτότητάς μας: παρότι πολλές ανεπτυγμένες χώρες έχουν μεγάλα χρέη, το δικό μας χρέος, που οφείλεται σε κατασπαταλημένα δάνεια, έχει τριτοκοσμικό χαρακτήρα. Εξάλλου, συνετέλεσε στη διόγκωση του τριτογενούς τομέα, που έχει επίσης τριτοκοσμικό χαρακτήρα.

Η παραπομπή στον Τρίτο Κόσμο ακούγεται σήμερα σαν αναχρονισμός ή σαν κοινοτοπία. Όμως, τόσο η συμπεριφορά του «λαού», όσο και του πολιτικού προσωπικού διατηρεί μεγάλη απόσταση από το ευρωπαϊκό ήθος: ο λεγόμενος παπανδρεϊσμός που εμφανίζεται σήμερα με τα χρώματα του ΣΥΡΙΖΑ, ο σταλινισμός που επιζεί με θράσος (όχι μόνον επειδή το ΚΚΕ είναι το μοναδικό σταλινικό κόμμα στην Ευρώπη αλλά επειδή σημαντικό ποσοστό των Ελλήνων δεν έχει αποτιμήσει τα εξαμβλώματα του 20ού αιώνα), η λαϊκιστική δεξιά, οι ακροδεξιές και εθνικιστικές συμμορίες – όλα αυτά, μαζί με το χαμηλό επίπεδο των ηγεσιών, την περιφρόνηση των νόμων και την αδυναμία επιβολής της νομιμότητας που απορρέει από τους σαθρούς θεσμούς καθιστούν την Ελλάδα μια χώρα που έχει μακρύ δρόμο να διανύσει.

Το ερώτημα είναι αν θέλει να τον διανύσει –κι αν μπορεί– δεδομένου ότι τα δημοφιλέστερα κόμματα που υπόσχονται «αλλαγή» έχουν τριτοκοσμικά πρότυπα, συνταγές και οράματα. Αυτή τη στιγμή, ως αφετηρία της «αλλαγής» είναι, νομίζω, η μη αλλαγή: δηλαδή μια μακρά περίοδος σταθερότητας όπου θα εφαρμοστεί η ευρωπαϊκή και αμερικανική αντίληψη για τον ρόλο της κυβέρνησης, της αντιπολίτευσης και των κοινωνικών κινημάτων.