Η δομή των ιδεολογικών επαναστάσεων

Μέχρι τώρα η ελληνική πολιτική σκέψη είχε ένα δομικό άξονα πάνω στον οποίο έχτιζε το κυρίαρχο ιδεολογικό παράδειγμα: το κράτος, και δη το μεγάλο και συγκεντρωτικό κράτος. Αυτό υπήρξε το απόλυτο εργαλείο για την επίτευξη μιας σειράς στόχων, κάτι που το νομιμοποίησε ιδεολογικά –και ίσως να το θεοποίησε– σε ολόκληρο το πολιτικό φάσμα. Τέτοιοι στόχοι ήταν αναπτυξιακοί (η Ελλάδα μετά τον πόλεμο χρειαζόταν μεγάλες επενδύσεις, που μόνο το δημόσιο μπορούσε να κάνει με κοινωνικά αποδεκτούς όρους), αλλά και πολιτικοί: η χώρα βγήκε από έναν εμφύλιο στον οποίο διακυβεύτηκε ακόμη και η εθνική της ακεραιότητα. Η δεξιά χρειαζόταν ένα πανίσχυρο κράτος για να επιβάλει στην κοινωνία το νικηφόρο αποτέλεσμα που πέτυχε το 1949.

Το κράτος, και δη το συγκεντρωτικό κράτος, ως μηχανισμός διευθέτησης των κοινωνικών πραγμάτων εμπότισε βαθιά το ιδεολογικό κόρπους όλων των παρατάξεων, έστω και για διαφορετικούς λόγους. Η ελληνική κοινωνία είναι μπολιασμένη από άκρατο κρατικισμό. Αυτό δεν φαίνεται μόνο από την επίκληση του πανταχού παρόντος Θεού σε κάθε νόσο («Μα, πού είναι το κράτος;») αλλά και από το γεγονός ότι κάθε προσπάθεια αποκέντρωσής του αντιμετωπίζεται με βαθιά καχυποψία. Δεν μιλάμε μόνο για την αγορά, την οποία η κυρίαρχη αριστερή ιδεολογία απονομιμοποίησε εντελώς. Πρέπει να διακρίνουμε ότι προβλήματα ιδεολογικής νομιμοποίησης έχουν όλοι οι μηχανισμοί που δεν έχουν αναφορά στην κλασική κρατική ιεραρχία. Οι Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις θεωρούνται κάτι σαν εργαλείο του Σατανά, οι ανεξάρτητες αρχές θεώνται με μισό μάτι, η Τοπική Αυτοδιοίκηση θεωρείται εκτροφείο σκανδάλων και παρά το γεγονός ότι όλοι ομνύουν στην ανεξαρτησία των πανεπιστημίων, άπαντες κρατούν μικρό καλάθι. Η αποκέντρωση λειτουργιών του κράτους (έστω και σε εκτός της αγοράς κοινωνικούς μηχανισμούς) είναι περισσότερο μια ευσεβής συνθηματολογία, παρά ένας επεξεργασμένος στόχος.

Για παράδειγμα, δεν υπάρχει επεξεργασμένο σχέδιο για τη λειτουργία των αυτοδιοίκητων ΑΕΙ. Τι θα γίνει την περίοδο της πρώτης διαφθοράς; Κάθε φορά που αποκεντρώνεται μια λειτουργία του κράτους και μέχρι να ανδρωθούν τα συστήματα εσωτερικού ελέγχου, δημιουργείται ένα κενό που διάφοροι επιτήδειοι εκμεταλλεύονται. Αυτό έγινε με την Τοπική Αυτοδιοίκηση (με κίνδυνο να απαξιωθεί εντελώς), το ίδιο θα γίνει αν και όποτε περάσουμε στην αυτονομία των ΑΕΙ. Πώς θα διαχειριστούμε φαινόμενα νεποτισμού που θα διογκωθούν κατά το στάδιο μετάβασης αρμοδιοτήτων στα όργανα των πανεπιστημίων; Ή, τι θα γίνει αν ένα αυτοδιοίκητο πανεπιστήμιο χρεοκοπήσει – όχι μόνο οικονομικά, αλλά αν δεν το προτιμούν οι υποψήφιοι;

Η απουσία σχεδίου αποκέντρωσης δεν οφείλεται μόνο στο έλλειμμα πραγματικού πολιτικού διαλόγου στη χώρα, αλλά στο γεγονός ότι στο πίσω μέρος του μυαλού μας βρίσκεται πάντα η κρατική παρέμβαση. Είμαστε σίγουροι ότι το κράτος θα αναπληρώσει τα όποια οικονομικά ή διαχειριστικά ελλείμματα δημιουργηθούν, αδιαφορώντας όμως ταυτόχρονα για το γεγονός ότι το κράτος θα συνεχίσει να ελέγχει. Το κυρίαρχο ιδεολογικό παράδειγμα της χώρας είναι αρθρωμένο γύρω από το μεγάλο και συγκεντρωτικό κράτος. Είναι μια μαύρη τρύπα στη χώρα που απομυζά πόρους, ανθρώπους, παραγωγικές δομές. Με τις τεράστιες οικονομικές δυνατότητες που έχει στρεβλώνει και τον πολιτικό και ιδεολογικό διάλογο στη χώρα. Η αγορά των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης και ο «διάλογος» που φιλοξενεί ή προωθεί είναι ίσως το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα. Παραφράζοντας τον Τόμας Κουν (στο δοκίμιό του «Η δομή των επιστημονικών επαναστάσεων», εκδ. «Σύγχρονα Θέματα») αυτή είναι η «φυσιολογική ιδεολογία» (κατά το «φυσιολογική επιστήμη»): το κράτος οφείλει και μπορεί να διευθετεί τα πάντα. Δεν τολμάμε καν να σκεφτούμε ότι κάποια πράγματα μπορούν να λειτουργούν –έστω με συγκρούσεις και προβλήματα– εκτός ελέγχου του.

Μόνο που το κυρίαρχο παράδειγμα παρουσιάζει πλέον ρωγμές ή, κατά Κουν, «ανωμαλίες». Γίνεται ευρέως αντιληπτό ότι το κράτος δεν μπορεί να κάνει τα πάντα. Το οικονομικό πλεόνασμα που σκέπαζε τις αντιφάσεις του συστήματος έπαψε πλέον να υπάρχει. Σε περιόδους οικονομικής ευημερίας μπορεί να μη λύνονταν τα προβλήματα, αλλά επιδοτούνταν η διαιώνιση των αντιφάσεων του συστήματος. Σε περιόδους οικονομικής δυσπραγίας αυτές οι αντιφάσεις γίνονται εκρηκτικές.

Κατά τον ίδιο τρόπο, στην ελληνική ιντελιγκέντσια άρχισε να διογκώνεται η αίσθηση ότι το κρατικοπαρεμβατικό μοντέλο δεν είναι πλέον σε θέση να λύσει προβλήματα. Οι διαρκείς αποτυχίες του κράτους («ανωμαλίες στο κυρίαρχο Παράδειγμα» κατά την ορολογία του Κουν) δημιουργούν την ανάγκη της προσαρμογής του Παραδείγματος στα νέα δεδομένα, και τελικά την υιοθέτηση ενός νέου Παραδείγματος που θα απαντά στις νέες προκλήσεις.

Αυτές οι «ανωμαλίες» κατά την πρώτη περίοδο «διορθώνονταν» στο ιδεολογικό επίπεδο, όπως «διορθώνονται» οι ανωμαλίες στα κυρίαρχα κατά Κουν επιστημονικά Παραδείγματα. Χωρίς να πειραχτεί ο πυρήνας του «Παραδείγματος». Κατά τον ίδιο τρόπο, ελλείψει άλλου συνεκτικού ιδεολογικού παραδείγματος, εφευρίσκονται διάφορες υποτροχιές για να αιτιολογήσουν τις αποτυχίες του συγκεντρωτικού κράτους. Μια από αυτές είναι το μεταφυσικό ιδεολόγημα του απόλυτα ηθικού δημόσιου λειτουργού. Κατά την κοινή αντίληψη το κράτος λειτουργεί τέλεια, αλλά δεν το επιτρέπουν οι πολιτικοί που θέλουν να επανεκλεγούν και οι δημόσιοι υπάλληλοι που θέλουν να πλουτίσουν. Αν όμως υπήρχαν 10.000 πολιτικοί –που δεν σκέφτονταν το πολιτικό κόστος– και 1.000.000 ανιδιοτελείς δημόσιοι υπάλληλοι, θα ζούσαμε τον παράδεισο. Άρα δεν υπάρχει πρόβλημα στο κυρίαρχο ιδεολογικό παράδειγμα, οι άνθρωποι είναι ατελείς. Ή έστω αυτοί που κυβερνάνε τώρα...

Έτσι ακριβώς εξελέγη η Νέα Δημοκρατία το 2004. Ο χώρος της δεξιάς δεν είχε την απαιτούμενη ιδεολογική συγκρότηση να αμφισβητήσει το κυρίαρχο παράδειγμα, πόνταρε όμως στις ανωμαλίες του. Υποσχέθηκε τη νεφελώδη επανίδρυση του κράτους, δηλαδή την «ηθικοποίησή» του. Η δεξιά στην Ελλάδα δεν υπήρξε ποτέ φιλελεύθερη, πολύ δε μάλλον νεοφιλελεύθερη. Σήμερα μάλιστα είναι πολύ πιο κρατικοπατερναλιστική από την κεντροαριστερά, στην οποία τουλάχιστον γίνονται συζητήσεις για την αποκέντρωση του κράτους. Απόδειξη ότι ακόμη κι αποσπασματικά βήματα για την αποκέντρωση του κράτους που έγιναν επί ΠΑΣΟΚ –όπως είναι η ουσιαστική αυτονομία των Ανεξάρτητων Αρχών– καταργήθηκαν, και η λειψή ανεξαρτησία της Δικαιοσύνης έγινε ακόμη πιο λειψή με μέτρα όπως η κατάργηση του αυτοδιοίκητου των δικαστηρίων. Δεν είναι τυχαίο επίσης ότι από τη Νέα Δημοκρατία αποπέμφθηκαν τα κορυφαία φιλελεύθερα στελέχη της, τα οποία το ΠΑΣΟΚ (παρά το γεγονός ότι η κίνηση χαρακτηρίστηκε άγαρμπη και είχε πολιτικό κόστος) επιχείρησε να αγκαλιάσει.

Η προδιαγεγραμμένη αποτυχία της Νέας Δημοκρατίας να «ηθικοποιήσει» το κράτος, ώστε να λειτουργήσει, είναι ένας από τους λόγους που οδηγούν το ιδεολογικό σύστημα σε κρίση. Το κράτος ήταν κακό όταν κυβερνούσαν οι «ανήθικοι πράσινοι» και γίνεται χειρότερο τις ημέρες των «ηθικών γαλάζιων». Γίνεται όλο και πιο φανερό ότι οι προηγούμενες εξηγήσεις και τα ιδεολογικά μπαλώματα δεν επαρκούν. Κι αυτό δημιουργεί κρίση στην πολιτική. Ο πολιτικός λόγος γίνεται αναξιόπιστος και η πολιτική διαδικασία δεν μπορεί να υπερβεί το αδιέξοδο. Η πραγματικότητα –και κυρίως στην οικονομία– εκδικείται τη στρεβλή ανάγνωσή της.

Αυτό που εμφανίζεται ως πολιτική κρίση της χώρας είναι στη βάση τoυ ιδεολογική σύγχυση. Όλα φαντάζουν αδιέξοδα επειδή το κυρίαρχο Παράδειγμα έφτασε σε αδιέξοδο. Η πολιτική κρίση δημιουργείται επειδή ένα μοντέλο θεώρησης της κοινωνίας πεθαίνει, ενώ ταυτόχρονα δεν απουσιάζει απλώς το εναλλακτικό μοντέλο αλλά και ο διάλογος στις θεμελιώδεις παραδοχές του θνήσκοντος Παραδείγματος. Η υπέρβαση των σημερινών αδιέξοδων δεν απαιτεί μόνο μια νέα πολιτική πρόταση, αλλά ένα εναλλακτικό τρόπο θέασης της κοινωνίας. Απαιτεί την αμφισβήτηση των θεμελιωδών παραδοχών του κυρίαρχου ιδεολογικού Παραδείγματος. Το κράτος, ακόμη και στην ιδεατή μορφή που προπαγανδίζεται απ’ όλο το πολιτικό σύστημα και τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, δεν είναι ούτε αγαθό ούτε ουδέτερο. Αποτελεί, για κάθε κοινωνία, το αναγκαίο κακό προκειμένου να διευθετηθούν προβλήματα επείγοντος χαρακτήρα. Και οποιαδήποτε σοβαρή μεταρρύθμιση που είναι αναγκαία στη χώρα, δεν μπορεί παρά να ξεκινήσει από τη σμίκρυνση του ελέγχου του κράτους σε κάθε τομέα της οικονομικής και κοινωνικής ζωής.  

➜ www.medium.gr