Το πρωινό του Σαββάτου της πρώτης Νοεμβρίου 1755 ο μεγάλος σεισμός της Λισαβόνας κυριολεκτικά ισοπεδώνει την πορτογαλική πόλη. Καταστρέφει σχεδόν το σύνολο των κτισμάτων και αφανίζει περίπου το ένα τέταρτο των διακοσίων χιλιάδων κατοίκων της πόλης. Πρόκειται για μία από τις μεγαλύτερες φυσικές καταστροφές στην ευρωπαϊκή ιστορία, με πολλαπλές πολιτικές, κοινωνικές και πολιτισμικές συνέπειες, κυριότερη των οποίων υπήρξε η ενίσχυση του πνεύματος του διαφωτισμού και η υποχώρηση της επιρροής της πανίσχυρης Ιεράς Εξέτασης και της κυριαρχίας του σκοταδισμού των Πορτογάλων Ιησουιτών. Παράλληλα, πρόσφερε στο Βολτέρο την ευκαιρία, μέσα από την σάτιρα του ίσως κορυφαίου έργου του Καντίτ, να αποδομήσει τον πανγκλοσιανό χαρακτήρα της απλοϊκής αισιοδοξίας του «καλύτερου δυνατού κόσμου».
Αυτό που εντυπωσιάζει στη διαχείριση της πρωτοφανούς καταστροφής είναι ότι, μέσα σε ένα κλίμα πανικού, κατάρρευσης του κοινωνικού ιστού και παράλυσης των κρατικών μηχανισμών, ο Πορτογάλος υπουργός Εξωτερικών Σεμπαστιάο Χοσέ ντε Καρβάλιο ι Μέλο, αναλαμβάνοντας επικεφαλής του συντονισμού της κυβέρνησης, κατάφερε όχι μόνο να διασφαλίσει την επιβίωση των κατοίκων της πολύπαθης πόλης αλλά και ταυτόχρονα να θέσει τα θεμέλια ενός ευρωπαϊκού κράτους εισάγοντας θαρραλέες μεταρρυθμίσεις. Ο Καρβάλιο ορθά αντελήφθη ότι, η καταστροφή, μέσα στην τραγικότητά της, προσέφερε μια μοναδική ευκαιρία ανοικοδόμησης της χώρας, όχι μόνο οικονομικής και πολεοδομικής, αλλά και πολιτειακής, κοινωνικής, πολιτισμικής. Έτσι, μεταξύ άλλων, κατάργησε τη δουλεία, εισήγαγε τολμηρές εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις, αναδιοργάνωσε το στράτευμα, στήριξε νέες βιομηχανίες, ίδρυσε τυπογραφείο. Αναπόφευκτα βέβαια, τέτοιου είδους μεταρρυθμίσεις προκαλούν σφοδρές αντιπαραθέσεις καθώς θίγονται σημαντικά προνόμια και σχέσεις επι-κυριαρχίας και ο Καρβάλιο δεν δίστασε να συγκρουστεί με πολιτικούς αντιπάλους, γαιοκτήμονες, επαγγελματικές συντεχνίες και βέβαια την καθολική εκκλησία, δυνάμεις που αναπόφευκτα συνασπίστηκαν εναντίον του.
Οι παραλληλισμοί με την σημερινή κατάσταση της χώρας μας είναι προφανείς και αναπόφευκτοι καθώς καλούμαστε να ξαναχτίσουμε τη δημόσια οικονομία μας στα χαλάσματα της οικονομικής ισοπέδωσης. Σκεπτόμενοι τις ιστορικές αναλογίες, αναρωτιόμαστε αν θα μπορούσε η σημερινή κρίση να αποτελέσει γενεσιουργό παράγοντα ανάδειξης και επικράτησης ενός νέου οικονομικού και κοινωνικού παραδείγματος. Η πρόκληση που αντιμετωπίζουμε είναι η επιλογή ενός φιλόδοξου μοντέλου που δεν θα επουλώσει απλώς τα πρόσφατα οικονομικά μας τραύματα, αλλά και θα δημιουργήσει τις αναγκαίες προϋποθέσεις μιας μακρόχρονης αυτοτροφοδοτούμενης ανάπτυξης, απαλλαγμένης από τις χρόνιες αδυναμίες και τις δουλείες του παρελθόντος. Ακριβώς όπως στην περίπτωση των αρχιτεκτονικών σχεδίων ανοικοδόμησης της πόλης της Λισαβόνας όπου, δεν επελέγη η ανακατασκευή της μεσαιωνικής πόλης με τα υλικά των ερειπίων- μια συμφέρουσα λύση, που όμως θα επαναλάμβανε τα προηγούμενα μειονεκτήματα. Αντί αυτής, επελέγη ένας φιλόδοξος και πρωτοποριακός πολεοδομικός σχεδιασμός ώστε να αξιοποιηθεί μία μοναδική ευκαιρία αναδιάταξης του δημόσιου χώρου.
Σήμερα δεν αρκεί να επαναφέρουμε την οικονομία στις ράγες της οικονομικής βιωσιμότητας. Και δεν πρέπει να διασώσουμε το χρεοκοπημένο μας σύστημα και μαζί τις νοοτροπίες, αντιλήψεις και πρακτικές που το στηρίζουν, επιτρέποντάς του να αναπαραχθεί, έστω σε ένα κατώτερο επίπεδο ισορροπίας. Σήμερα που η κρίση μας δίδαξε με βίαιο και απότομο τρόπο ότι, τίποτε στέρεο δεν οικοδομείται πάνω σε σαθρά θεμέλια, καλούμαστε να χτίσουμε πάνω σε νέες βάσεις και, σε καμία περίπτωση, ανακυκλώνοντας τα παλαιά τοξικά υλικά του πελατειακού κράτους και των κατεστημένων συμφερόντων που δυστυχώς έχουν καταπλακώσει την ελληνική κοινωνία.
Τα νέα «υλικά» περιλαμβάνουν θεσμικές ρυθμίσεις για τη βελτίωση της ποιότητας της δημοκρατίας (χρηματοδότηση των κομμάτων, λειτουργία των μέσων ενημέρωσης), ένα δίκαιο φορολογικό σύστημα, την αποτελεσματική κοινωνική μέριμνα για τα ασθενέστερα μέλη της κοινωνίας μας, την επιλογή ενός παραγωγικού μοντέλου προσανατολισμένου στην απασχόληση, την ενίσχυση της κοινωνικής κινητικότητας μέσα από τις ευκαιρίες που προσφέρει η ελεύθερη πρόσβαση σε ένα υψηλής ποιότητας εκπαιδευτικό σύστημα.
Ο μεγάλος σεισμός της Λισαβόνας και η διαχείριση των συνεπειών του μας προσφέρει μια σειρά χρήσιμων διδαγμάτων. Αποτελεί μια χρήσιμη «μελέτη περίπτωσης» στις σύγχρονες επιστήμες της απόφασης και ειδικότερα στον τομέα της «διαχείρισης του χαλασμού» («mess management»). Υπογραμμίζει τον καθοριστικό ρόλο των πολιτικών ηγεσιών που διαθέτουν συστημική σκέψη πέρα από τους στενούς ορίζοντες του βραχυπρόθεσμων επιλογών. Αντανακλά ακόμη τις ανεξάντλητες δυνατότητες ανάκαμψης των ανθρώπινων κοινωνιών σε πείσμα των δυσκολιών και των αντίξοων συνθηκών, μεταδίδοντας μας αισιοδοξία και πίστη, γνωρίσματα αν μη τι άλλο αναγκαία σε μία περίοδο κυνισμού, γενικευμένης απογοήτευσης και επιζήμιας παραίτησης. Κυρίως όμως, σαλπίζει ένα κάλεσμα για την επιστροφή της πραγματικής πολιτικής, κάτι που στη σημερινή εποχή της μίζερης διαχείρισης της παρακμής είναι περισσότερο αναγκαίο παρά ποτέ. Το ξεκίνημα είναι πάντα τώρα.
6°
