Κεμαλιστές εναντίον ισλαμιστών;

Οι πρόσφατες διαδηλώσεις στην Κωνσταντινούπολη που οδήγησαν σε εκτενή επεισόδια αναδεικνύουν την πολιτική κατάσταση της Τουρκίας, ενώ θέτουν υπό αμφισβήτηση πια τη δυναμική του πρωθυπουργού Ταγίπ Ερντογάν και δημιουργούνται αμφιβολίες ως προς το πολιτικό μέλλον του ίδιου και της κυβέρνησής του.

Αφορμή στάθηκε μια αρχικά ειρηνική διαδήλωση, η οποία έλαβε τις διαστάσεις που όλοι είδαμε με συμπλοκές διαδηλωτών και αστυνομικών καθιστώντας την πόλη σε πεδίο μάχης. Μια διαδήλωση-διαμαρτυρία για τη μετατροπή ενός πάρκου, του τελευταίου που έχει απομείνει στο κέντρο της πόλης, σε εμπορικό κέντρο. Εκτός από την περιβαλλοντική ανησυχία, η διαδήλωση στάθηκε αφορμή να εκφράσει ένα κομμάτι της τουρκικής κοινωνίας τη δυσαρέσκειά της απέναντι στις πολιτικές της κυβέρνησης. Οι αντιδράσεις και για την ανοικοδόμηση ενός οθωμανικού στρατώνα ώστε να ανεδείχθη το παρελθόν, όπως τονίζει η κυβέρνηση, οδήγησε πολλούς να μιλήσουν για μια συμπλοκή κεμαλιστών- ισλαμιστών.

Όμως, δεν είναι τόσο απλός ο διαχωρισμός αυτός. Μεγάλο κομμάτι του τουρκικού λαού ταυτίζει τον ισλαμισμό με την οπισθοδρόμηση, αντίληψη στην οποία στηρίχθηκε η ανοικοδόμηση της Τουρκικής Δημοκρατίας επί Κεμάλ Ατατούρκ. Η κοσμική ιδεολογία, που αποτελεί ένα από τα έξι χαρακτηριστικά του κεμαλισμού, σημαίνει τον εξοστρακισμό της θρησκείας από τη δημόσια ζωή και την εγκαθίδρυση του απόλυτου κρατικού ελέγχου στους θρησκευτικούς θεσμούς. Ο Ατατούρκ θέλοντας να συστήσει ένα νέο τουρκικό κράτος με το βλέμμα στη Δύση και να απομακρυνθεί από το παρελθόν, δηλαδή την Οθωμανική Αυτοκρατορία, εισήγαγε την κοσμική ιδεολογία συγχωνεύοντας στην ουσία τη θρησκεία στους κρατικούς μηχανισμούς. Η θρησκεία που ήταν το βασικό χαρακτηριστικό διαφοροποίησης των πολιτών επί Οθωμανικής Αυτοκρατορίας θεωρήθηκε εμπόδιο για την πρόοδο του κράτους και της κοινωνίας και ταυτίστηκε έκτοτε με την οπισθοδρόμηση.

Όλες αυτές τις δεκαετίες πολλές αλλαγές έχουν τελεστεί στο τουρκικό πολιτικό σκηνικό και στο θέμα της εκκοσμίκευσης που δεν μπορούν να αναλυθούν εδώ, όμως σίγουρα η ανάδειξη ενός ισλαμιστή έστω και μετριοπαθή δημιούργησε προβληματισμούς εξαρχής όχι μόνο στους λεγόμενους κεμαλιστές που έχαναν την εξουσία, αλλά και στους προοδευτικούς, αριστερούς, διανοούμενους της χώρας που ακόμα κι αν αρχικά εμπιστεύθηκαν αυτόν και τις ικανότητές του, ταυτόχρονα εκδήλωναν σκεπτικισμό όσον αφορά το ισλαμικό στοιχείο που έφερε μαζί του.

Ο Ερντογάν είναι ο μόνος πολιτικός που έχει καταφέρει να κερδίσει σε τρεις πολιτικές αναμετρήσεις αυξάνοντας σε όλες τις ψήφους του κόμματός του. Έχει ενισχύσει τη δύναμη της Τουρκίας στην εξωτερική πολιτική, έχει ανακάμψει την οικονομία της, έχει ενεργοποιήσει σε κάποιο βαθμό τις διαδικασίες ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ, έχει κάνει σημαντικά βήματα σε θέματα εκδημοκρατισμού, καθώς και στο κουρδικό.

Παρόλα τα θετικά που έχει επιφέρει η κυβέρνησή του στην τουρκική πολιτική σκηνή, η ισλαμιστική ατζέντα που έχει αρχίσει να αναδεικνύεται ολοένα και πιο δυναμικά δημιουργεί αντιδράσεις και δικαιώνει παλαιότερους προβληματισμούς.

Ο Ερντογάν τον τελευταίο καιρό εισάγει νόμους που έχουν ως στόχο την ισλαμοποίηση του τουρκικού κράτους, ενώ η ρητορική του διακατέχεται από θρησκευτικούς συντηρητισμούς. Αυστηρότερους κανόνες που καθορίζουν ακόμα και την κοινωνική συμπεριφορά σχετικά με το αλκοόλ, απαγόρευση περιπτύξεων στο δημόσιο χώρο, παρεμβάσεις ως προς την εικόνα των σουλτάνων σε τηλεοπτικές σειρές είναι κάποιες από τις παρεμβάσεις του που επιβεβαιώνουν ότι ο πολιτικός λόγος του σιγά-σιγά ισλαμοποιείται. Μιλώντας, επίσης για το εθνικό ποτό των Τούρκων, τόνισε ότι είναι το αιράνι και όχι το ρακί, καθιστώντας τη μη χρήση αλκοόλ ως χαρακτηριστικό της ταυτότητας των Τούρκων.

Αυτοί που αντιδρούν σήμερα στην Τουρκία δεν είναι μόνο κεμαλιστές με την έννοια που το αντιλαμβανόμασταν μέχρι χθες. Είναι ένα σημαντικό κομμάτι της τουρκικής κοινωνίας, με προοδευτικές ιδέες που υποστηρίζει τις ελευθερίες και τα δικαιώματα των ανθρώπων και που στην ουσία δεν εκφράζεται πολιτικά μέσα στο κοινοβούλιο και οδηγείται στις διαδηλώσεις.

Οι σημερινές εξελίξεις στην Τουρκία θέτουν προβληματισμούς σχετικά με το μέλλον του Ερντογάν. Θα εξακολουθήσει να προωθεί μια ισλαμιστική ατζέντα ή θα ρίξει τους τόνους; Γνώμη μας ότι ο Ερντογάν, νομίζοντας ότι είναι καθόλα πολιτικά ισχυρός και είχε κάθε λόγο να το πιστεύει αυτό, έχει ξεκινήσει μια διαδικασία ισλαμοποίησης του τουρκικού κράτους και της κοινωνίας, στην οποία δεν φαίνεται να είναι διατεθειμένος να υποχωρήσει. Το αν θα τα καταφέρει εξαρτάται από τον αντίπαλο που θα έχει. Και όπως φαίνεται, ο ουσιαστικός αντίπαλός του δεν βρίσκεται στο κοινοβούλιο, αλλά στην κοινωνία. Και αποκτά διεθνή φωνή. Ενδεχομένως, μια φωνή εναντίωσης στις πολιτικές του Ερντογάν αλλά και μη «υποταγής» στους κεμαλιστές. Βέβαιο είναι ότι η Τουρκία για άλλη μια φορά αλλάζει.

*Η Νάντια Σαμαρά έχει σπουδάσει στην Κωνσταντινούπολη και είναι επιστημονική συνεργάτης στο ΙΣΤΑΜΕ.