Οι ασύμμετρες απειλές από την Τουρκία, οι επιπτώσεις από τις διαπραγματεύσεις για την ονομασία της πΓΔΜ, αλλά και οι παρενέργειες από την υπόθεση της NOVARTIS είναι τα θέματα που σχολιάζει ο καθηγητής της Γεωπολιτικής και Πολιτισμικής Γεωγραφίας στη Σορβόννη (Paris I), που θα δώσει το «παρών» στο 3ο Οικονομικό Φόρουμ, από την 1η έως τις 4 Μαρτίου, στους Δελφούς. Η πιο βαθιά του ανησυχία; Όπως επισημαίνει ο ίδιος, «το τεράστιο κενό παιδείας, το οποίο βαίνει ογκούμενο, λειτουργεί καταλυτικά, καθώς παροπλίζει την κριτική σκέψη και εστιάζει στο θυμικό».
Η Ελλάδα αντιμετωπίζει αυτή την περίοδο ιδιαίτερους κινδύνους, που σχετίζονται με τη γεωπολιτική της θέση, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά τις σχέσεις με την Τουρκία. Τι σηματοδοτεί αυτή η νέα περίοδος έντασης για εμάς;
Κατά τις τελευταίες δεκαετίες η ελληνική διπλωματία απεκόμισε μια σημαντική εμπειρία ως προς τους στόχους και τις συμπεριφορές της Τουρκίας. Η εμπειρία αυτή έχει καθοδηγήσει τις αντιδράσεις μας, με περισσότερη ή λιγότερη επιτυχία. Σήμερα, όμως, η εμπειρία ακυρώνεται, καθώς τα δεδομένα έχουν αλλάξει άρδην. Στο παρελθόν η απειλή προερχόταν από την τουρκική ισχύ· σήμερα, αντιθέτως, οι κίνδυνοι έχουν αφετηρία τις αδυναμίες της. Η Τουρκία αντιμετωπίζει πρόβλημα επιβίωσης. Η προοπτική να δημιουργηθεί κουρδικό κράτος, μέσα στη γενικότερη αναθεώρηση του πολιτικού χάρτη της Μέσης Ανατολής, λειτουργεί καταλυτικά. Η φθορά του κεμαλικού ιδεολογήματος και η όξυνση των εσωτερικών αντιφάσεων, συνέπεια της πολιτικής επένδυσης στον ισλαμισμό, δημιουργούν ένα πλαίσιο εθνικής κρίσης, το οποίο ευλόγως ανησυχεί τον Ερντογάν. Κακώς ερμηνεύονται οι σπασμωδικές και αυταρχικές κινήσεις του ως έκφραση μιας διαταραγμένης προσωπικότητας. Πρόκειται για απέλπιδες προσπάθειες να κερδίσει χρόνο, να αποτρέψει καταστροφές, να ξεφύγει από τα άμεσα αδιέξοδα. Όμως, η φυγή προς τα εμπρός μεσοπρόθεσμα εντείνει τα προβλήματα, επί παραδείγματι, επιδείνωσε τις σχέσεις της Τουρκίας με τις Ηνωμένες Πολιτείες.
Ενώ, λοιπόν, στο παρελθόν οι συμπεριφορές της Τουρκίας ήταν προβλέψιμες, τώρα η Ελλάδα είναι υποχρεωμένη να προετοιμάζεται για όλα τα ενδεχόμενα. Εμφύλιος πόλεμος στην Τουρκία, με συνέπεια δύο-τρία εκατομμύρια Τούρκων προσφύγων στα ελληνικά νησιά;
Γενικευμένος ελληνο-τουρκικός πόλεμος, ως απάντηση της Τουρκίας σε μια δυτικής πρωτοβουλίας αλλαγή των ανατολικών της συνόρων· ή ως μέσον για να αποκατασταθεί η ενότητα του τουρκικού λαού, με την επίκληση ενός κοινού εξωτερικού εχθρού; Σενάρια ακραία, αδιανόητα στο παρελθόν, δεν μπορούν να αποκλειστούν.
Θα ήθελα τη γνώμη σας για το μετέωρο εδώ και χρόνια πρόβλημα της ονομασίας της πΓΔΜ.
Δεν θεωρώ ότι κινδυνεύουμε εδαφικά από την αναγνώριση μιας εθνικής ταυτότητας με αναφορά στη μακεδονική γεωγραφία. Δεν βρισκόμαστε στον Ψυχρό Πόλεμο, δεν υπάρχει πλέον η Σοβιετική Ένωση για να χρησιμοποιήσει τον μακεδονικό αλυτρωτισμό για κάθοδο στη Μεσόγειο. Άλλωστε, στην κοινή αντίληψη, εντός και εκτός συνόρων, η μακεδονική εποποιΐα συνδέεται με το ελληνικό στοιχείο, το κράτος του οποίου έχει πρωτεύουσα την εμβληματική Αθήνα. Ο δεσμός αυτός δεν είναι δυνατόν να αμφισβητηθεί από τις αδέξιες προσπάθειες ενός σλαβόφωνου πληθυσμού ο οποίος, χαμένος στα Βαλκάνια, αναζητεί αίγλη διά της μακεδονικής ιστορίας.
Όμως, το ζήτημα δεν περιορίζεται στις ψυχρές γεωπολιτικές εκτιμήσεις. Αυτές πρέπει να εντάσσονται στην εκάστοτε ευρύτερη πολιτική και γεωπολιτική συγκυρία. Έναντι των εξ Ανατολών εθνικών κινδύνων, χρειάζεται εθνική ενότητα στο εσωτερικό και, προς τα έξω, προβολή μιας εικόνας ισχύος. Και οι δύο αυτοί παράγοντες υπονομεύονται, μεταξύ άλλων, από τις πρόσφατες διαπραγματεύσεις μεταξύ Αθηνών και Σκοπίων. Προσπαθώντας να εξασφαλίσει τη δυτική εύνοια και, ενδεχομένως, με μικροπολιτικούς υπολογισμούς, η κυβέρνηση έχει διχάσει τους Έλληνες, υπερθεματίζοντας την απόσταση ανάμεσα στους απλούς πολίτες και την «πεφωτισμένη» ελίτ. Μετά τα δύο συλλαλητήρια, στη Θεσσαλονίκη και στην Αθήνα, ουδείς θα θεωρήσει ότι η οποιαδήποτε «λύση» ανταποκρίνεται στο δημόσιο αίσθημα. Το μήνυμα, επομένως, προς τα έξω, με κύριο αποδέκτη την Τουρκία, είναι ότι η ελληνική πολιτική υποκύπτει στις πιέσεις της Δύσης· ότι, δηλαδή, η Ελλάδα ενεργεί από θέσεως αδυναμίας. Η τουρκική διπλωματία, επιδιώκοντας να αποσπάσει τμήματα της ελληνικής κυριαρχίας, θα απαιτήσει από Αμερικανούς και Ευρωπαίους να πιέσουν την ελληνική κυβέρνηση. Οι Αμερικανοί δυσκολεύονται στη σχέση τους με την Τουρκία, καθώς δεν μπορούν να εγκαταλείψουν τους Κούρδους. Ο εξευμενισμός της Τουρκίας με ελληνικά ανταλλάγματα δελεάζει τη δυτική διπλωματία.
Και μόνη η αναγγελία των διαπραγματεύσεων με τα Σκόπια ενεθάρρυνε την τουρκική προκλητικότητα· μπορούμε να φανταστούμε τι θα συμβεί στα ελληνοτουρκικά αν, στη σημερινή συγκυρία, επιτευχθεί συμφωνία.
Συνεπώς το ερώτημα επανέρχεται: παραμένουν τα Βαλκάνια παράγοντας αποσταθεροποίησης της Ευρώπης ή και γενικότερα;
Ο βαλκανικός χώρος επανα-καθίσταται κρίσιμος, καθώς συνδυάζει τις γνωστές εσωτερικές αδυναμίες, δηλαδή πολιτικά προβλήματα και οικονομικά αδιέξοδα, με ισχυρές έξωθεν πιέσεις. Η αστάθεια στη Μέση Ανατολή πλησιάζει επικίνδυνα τα Βαλκάνια. Η Ρωσία καιροφυλακτεί για να επεκτείνει την επιρροή της σε ένα χώρο όπου διαθέτει πλεονεκτήματα: τη χριστιανική ομοδοξία και τις συσσωρευμένες πικρίες των Ορθοδόξων έναντι της Δύσης – ο βομβαρδισμός της Σερβίας, τα μνημόνια της Ελλάδας... Τέλος, ο βαλκανικός χώρος συνιστά ιδιαιτέρως σημαντική θαλάσσια άρθρωση στον κινεζικό «δρόμο του μεταξιού». Ο συνδυασμός εξωγενών προκλήσεων και εσωτερικών αντιφάσεων δεν προμηνύει τίποτε θετικό για έναν χώρο ο οποίος, κατ’ επανάληψη, λειτούργησε αποσταθεροποιητικά για την Ευρώπη. Οι δυτικές δυνάμεις αφυπνίστηκαν καθυστερημένα και σπεύδουν να στερεώσουν τις βαλκανικές δομές. Έτσι εξηγείται η σπουδή να κλείσει το Μακεδονικό και η απόφαση να επανακινηθούν οι διαδικασίες για την ένταξη των δυτικών Βαλκανίων στην Ευρωπαϊκή Ένωση.
Ας πάμε για λίγο στα «δικά μας»... Η Ελλάδα, με αφορμή την υπόθεση Novartis, βρίσκεται άλλη μια φορά σε περιδίνηση εσωστρέφειας και διχασμού του πολιτικού κόσμου. Πώς μπορεί να σπάσει αυτός ο φαύλος κύκλος κατά τη γνώμη σας;
Μόνον η αντίδραση της κοινής γνώμης μπορεί να τερματίσει τον φαύλο αυτό κύκλο. Επισημαίνω ότι το φαινόμενο δεν περιορίζεται στην Ελλάδα. Η «σκανδαλολογία» για την εξουδετέρωση πολιτικών αντιπάλων είναι η νέα μορφή υπονόμευσης της Δημοκρατίας και του Κράτους Δικαίου. Μεταφέρει την πολιτική επιρροή από τους πολίτες στις μυστικές υπηρεσίες και σε ελεγχόμενα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης. Η ασθένεια αυτή έθιξε ακόμη και τη Γαλλία· πολλώ μάλλον απειλεί σοβαρά την Ελλάδα. Τα πραξικοπήματα δεν πραγματοποιούνται πλέον με τεθωρακισμένα...
Υπάρχει το αφήγημα της «καθαρής εξόδου» από τα μνημόνια, που προτάσσει η κυβέρνηση και αμφισβητεί η αντιπολίτευση στη χώρα. Πιστεύετε ότι αυτό είναι πραγματικά ένα ορόσημο για μια αντίστροφη πορεία εξόδου από την πολύμορφη κρίση;
Όπως σωστά επισημαίνετε, η κρίση είναι πολύμορφη. Δεν θεωρώ ότι η οικονομική πλευρά είναι η χειρότερη. Η Ελλάδα διαθέτει τεράστια συγκριτικά πλεονεκτήματα τα οποία, καταλλήλως αξιοποιούμενα, θα επέτρεπαν μια γρήγορη αποκατάσταση της οικονομίας. Η συζήτηση πρέπει να στραφεί στα βαθύτερα αίτια για την αστοχία της ελληνικής πολιτείας: ποιες τροχοπέδες εμπόδισαν να γίνουμε πρωτοπόροι στην ανάπτυξη του εδάφους μας; Γιατί, αντιθέτως, ο ελληνικός εμπορικός στόλος αξιοποίησε τα θαλασσινά συγκριτικά μας πλεονεκτήματα και κυριαρχεί παγκοσμίως; Το αφήγημα «καθαρή έξοδος» όχι μόνον δεν συμβάλλει στον προβληματισμό αυτό, αλλά αποπροσανατολίζει. Δημιουργεί την ψευδαίσθηση ότι είναι δυνατή η επιστροφή στο παρελθόν, χωρίς να θίξουμε τις πηγές της κρίσης.
Είμαστε μάρτυρες μιας παρατεταμένης αμφισβήτησης για το Κοινοβούλιο, τα κόμματα, τη Δικαιοσύνη, ακόμα και για θεσμούς όπως η Εκκλησία, οι Ένοπλες Δυνάμεις. Ποια είναι η αιτία και πώς μπορούμε να αποκαταστήσουμε μια σχέση εμπιστοσύνης;
Η ορθή λειτουργία των θεσμών εδράζεται στην ικανότητα των πολιτών να τους αποδέχονται, να τους κατανοούν και να τους υπερασπίζονται. Στα σύγχρονα κράτη η ικανότητα αυτή, γνώσεις και αγωγή, οικοδομείται κατ’ αρχήν στο σχολείο. Το τεράστιο κενό παιδείας, το οποίο βαίνει ογκούμενο, λειτουργεί καταλυτικά, καθώς παροπλίζει την κριτική σκέψη και εστιάζει στο θυμικό. Αυτή είναι η βαθύτερη αιτία της παρακμής. Ορισμένοι θεσμοί, επί παραδείγματι η Εκκλησία, δείχνουν μεγαλύτερη αντοχή. Αυτό οφείλεται στο ότι η σχέση της με τους πολίτες δεν διαμορφώνεται από το κρατικό εκπαιδευτικό σύστημα, αλλά στηρίζεται σε προ-νεωτερικές διαδικασίες. Έτσι η Εκκλησία αποτελεί μια θεσμική εφεδρία.
Πώς θα ορίζατε το νόημα της ευημερίας των Ελλήνων πολιτών στο άμεσο μέλλον;
Με πολύ λιγότερα υλικά αγαθά οι Έλληνες, κατά τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες, «ευημερούσαν» περισσότερο από ό,τι σήμερα. Αισθάνονταν αξιοπρεπείς, πίστευαν ότι έχτιζαν ένα καλύτερο μέλλον. Αυτά τα πνευματικά αγαθά, αυτή η ευημερία, μπορούν να αποκατασταθούν, αν επιστρέψουμε στις παραδοσιακές ελληνικές αξίες: εργατικότητα, αριστεία, αιδώς, φιλότιμο, σεβασμός. Δυστυχώς, σήμερα βιώνουμε τη γενικευμένη αμφισβήτησή τους.
Τελικά, «ποιοι είμαστε» εμείς οι Έλληνες;
Είμαστε απόγονοι των Ρωμιών, δηλαδή των Ορθοδόξων πληθυσμών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Διαφοροποιούμαστε, όμως, από άλλους πληθυσμούς με ρωμαίικες καταβολές, όπως οι Σέρβοι ή οι Βούλγαροι, λόγω της Γεωγραφίας, δηλαδή της σχέσης μας με τη θάλασσα. Αυτό δεν σημαίνει ότι η στεριά αποκλείεται από την ελληνική ταυτότητα – στους χώρους όπου αναπτύχθηκε ο Ελληνισμός, θάλασσα και βουνό είναι πολύ κοντά, σε συνεχή επαφή. Όμως, όταν στη διαλεκτική γης και θάλασσας επικρατεί η θάλασσα, τότε είμαστε στο πεδίο του Ελληνισμού. Κατά την Αρχαιότητα, η Σπάρτη εξέφρασε τις αξίες της γης, το κλείσιμο· επικράτησε, όμως, η Αθήνα, το άνοιγμα, δηλαδή οι αξίες της θάλασσας.
Η σημερινή παρακμή μας οφείλεται στο ότι από τη δημιουργία του ελληνικού κράτους και, ιδιαιτέρως, μετά την ένταξή μας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, απομακρυνόμαστε σταθερά από τις αξίες της θάλασσας· δηλαδή αφελληνιζόμαστε. Ευτυχώς όχι όλοι και όχι παντού. Η ικανότητα της ναυτιλίας να αναδημιουργείται μετά από καταστροφές και η ακμή της διασποράς αποδεικνύουν ότι το ελληνικό πνεύμα επιβιώνει.
13°
