Θεσμοί και ηγεσία

Η κοινωνία παράγεται από τις επιθυμίες μας και το κράτος από την κακία μας, η πρώτη προάγει την ευτυχία μας θετικά ενώνοντας την αγάπη μας, ενώ η κυβέρνηση αρνητικά, περιορίζοντας τις κακίες μας. Το ένα ενθαρρύνει την επαφή, το άλλο δημιουργεί διακρίσεις. Το πρώτο είναι προστάτης, το τελευταία τιμωρός. Η κοινωνία σε κάθε κατάσταση είναι ευλογία, αλλά το κράτος ακόμα και στην καλύτερη κατάσταση, είναι ένα αναγκαίο κακό, ενώ στη χειρότερη κατάσταση είναι αφόρητο (Thomas Paine, Common Sense (1776)).

Μεγάλο μέρος της τάξης των πραγμάτων που επικρατεί μεταξύ των ανθρώπων δεν είναι το αποτέλεσμα της κρατικής δράσης. Έχει τις ρίζες της στις αρχές της κοινωνίας και της φυσικής σύστασης του ανθρώπου. Υπήρχε πριν από το κράτος και θα συνέχιζε να υπάρχει, ακόμη κι αν το επίσημο κράτος καταργείτο. Η αμοιβαία εξάρτηση και τα αμοιβαία συμφέροντα που έχει ο άνθρωπος με τους άλλους ανθρώπους και όλα τα τμήματα μιας πολιτισμένης κοινότητας το ένα με το άλλο, δημιουργούν αυτή τη μεγάλη συνδετική αλυσίδα που κρατά το όλον μαζί. Τελικώς, η κοινωνία (μπορεί να) εκτελεί για τον εαυτό της σχεδόν τα πάντα που αποδίδονται στο κράτος (Thomas Paine, Rights of Man (1791-92)).

Α. Είναι οι θεσμοί σκοπός ή μέσον για την επίτευξη ορισμένων άλλων σκοπών; Είναι η δημοκρατία αυτοσκοπός; Η ευλαβική τήρηση και η άριστη γνώση των θεσμών, των κανόνων και των διαδικασιών προοιωνίζει μια σωστή χρήση κατά προορισμό ή μια χειραγώγηση τους δι’ ίδιον όφελος; Οι θεσμοί και το κράτος δικαίου λειτουργούν υπέρ των ισχυρών και του κατεστημένου ή υπέρ των αδυνάτων, των «υγιών» νέων δυνάμεων και των ανερχομένων προσώπων και στρωμάτων; Πώς αντιμετωπίζεται το «επάγγελμα» ή η ματαιοδοξία της κατάληψης αξιωμάτων, της «καρέκλας στην πρώτη γραμμή»; Τι συνιστά άνοδο στη δημόσια σφαίρα, οι εκλογικές επιτυχίες και η ανέλιξη στα δημόσια αξιώματα ή η μεγιστοποίηση της προσφοράς κατ’ αποτέλεσμα και η μη εμπρόθετη σταδιακή αναγνώριση του παραγόμενου έργου άνευ τιμητικών τίτλων και «αιματηρών» εκλογικών ή υπηρεσιακών επικρατήσεων;

Β. Γιατί εξασκείται κανείς στους νόμους, γιατί η άγνοια νόμου απαγορεύεται ή για να τους χρησιμοποιεί κατά το δοκούν; Πόσο συνεπές, ηθικό και δημοκρατικό είναι να εξαντλείς τα εργασιακά σου δικαιώματα και ταυτόχρονα να χτίζεις αυθαίρετα, να αποφεύγεις τους φόρους και να καταστρατηγείς γενικώς τους νόμους; Είναι η πλήρης νομιμότητα πλήρης αδικία; Αν επομένως θελήσουμε ν’ αποφύγουμε την άκαμπτη εφαρμογή του νόμου ώστε να αποτρέψουμε την πιθανή εξ αυτής αδικία, τότε πώς θα αποφύγουμε από την άλλη την επιλεκτική εφαρμογή του νόμου υπέρ των επιτηδείων που μονίμως καιροφυλακτούν;

Γ. Πώς υπονομεύεται η αξιοπιστία των δημοκρατικών διαδικασιών στον σύγχρονο (δυτικό) κόσμο της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας; Κάθε είδους εκλογές είναι πηγή νομιμότητας, είναι δηλαδή απλώς νόμιμες και παράγουν νόμιμα αποτελέσματα και νόμιμους νόμους, ή αποτελούν και πηγή ευρείας δημοκρατικής νομιμοποίησης των αποφάσεων που λαμβάνονται και των αιρετών που τις λαμβάνουν; Οι εκλογές είναι σκοπός ή μέσον; Αν οι εκλογές δεν είναι σκοπός αλλά μέσον για την εκλογή ορισμένων αντιπροσώπων προς εκπλήρωση της βούλησης των ψηφοφόρων ή εκλεκτόρων, τότε γιατί η επιτυχία κρίνεται κυρίως ως εκλογική επιτυχία και όχι ως επιτυχία του παραχθέντος έργου κατά τη διάρκεια μιας εκλογικής θητείας; Κι αν κάποιος δεν επιτύχει να εκλεγεί δεν μπορεί να βοηθήσει και να προσφέρει; Ο αιρετός μοχθεί προκειμένου να παράγει έργο προς επίτευξη των στόχων της κοινότητας ή προκειμένου να επανεκλεγεί; Αν η επανεκλογή είναι ο άψευστος κριτής, η διαιωνιζόμενη επανεκλογή δεν περιορίζει το δικαίωμα από τους άλλους συμπολίτες να διεκδικήσουν το ίδιο αξίωμα, δεν υπονομεύει αναπόφευκτα την ποιότητα της αντιπολίτευσης και δεν εξοπλίζει τον επανεκλεγόμενο με όλο και περισσότερη δύναμη ώστε να επανεκλέγεται εσαεί; Με την ψήφο ανταμείβουμε τον άξιο της προηγούμενης εντολής ή επιλέγουμε τον καταλληλότερο για το μέλλον;

Δ. Τυπική αλλά αντιπαραγωγική δημοκρατία ή ουσιαστική και αποτελεσματική δημοκρατία; Συμμετοχική και συνεργατική ή ιεραρχική και αυταρχική, λήψη αποφάσεων; Προϊστάμενος που ελέγχει, «καπελώνει» οικειοποιούμενος τη δουλειά ή τις ιδέες άλλων, δεν μοιράζεται αλλά συγκεντρώνει πληροφορίες, «διαισθάνεται και χαράσσει», αυταρέσκεται, στρατηγεύει και βασιλεύει, ή προϊστάμενος που διευκολύνει, συντονίζει, ενθαρρύνει, αναδεικνύει και ενδυναμώνει, που εξασφαλίζει τη διανομή ευκαιριών και γνώσης προς όλους, που δεν είναι θεσμικά primus inter pares αλλά σκέτα primus στην καρδιά των συνεργατών του; Διαμόρφωση αποφάσεων με συναίνεση και έντιμους συμβιβασμούς ή με ψηφοφορίες και (εξορισμού) δόλιους συσχετισμούς; Διατήρηση ή άνοιγμα των στεγανών;

Ε. Ψήφος υφαρπασσόμενη, συναλλασσόμενη ή ευκαιριακή, ή ψήφος συνείδησης, περίσκεψης και προοπτικής; Ψήφος νομιμοποίησης αποφάσεων και προσωπικής ισχυροποίησης, «ξεκαθαρισμάτων», ψήφος κατάκτησης, διατήρησης και ενίσχυσης εξουσίας, ή ψήφος σύνεσης, ωριμότητας, κατανόησης των άλλων, αυτογνωσίας ενός συνειδητού πολίτη; Η πολιτική ως παίγνιο εξουσίας ή ως ευγενής συμμετοχή στα κοινά; Ποια είναι τα όρια της αντιπροσώπευσης σε μια ουσιαστική δημοκρατία; Ότι είναι νόμιμο και θεσμικώς συμβατό είναι και ηθικό και δεοντολογικώς ορθό; Αν το νόμιμο δεν είναι και ηθικό, ποιος το κρίνει και τι είδους κυρώσεις μπορεί να προβλεφθούν; Δεοντολογικές ή μόνον διά της λαϊκής ετυμηγορίας-οργής; Πριν από έναν αιώνα η Γερουσία των ΗΠΑ είχε τον δικό της εφημέριο, ο οποίος ρωτήθηκε: προσεύχεσαι για τους Γερουσιαστές; Κι εκείνος απάντησε: όχι, κοιτάζω τους Γερουσιαστές και προσεύχομαι για τη χώρα.

ΣΤ. Το καθήκον προς την επιχείρηση, τον οργανισμό, τη δημόσια υπηρεσία, το κόμμα, την τοπική κοινότητα, την πατρίδα, ορίζεται αποκλειστικά από τον εκάστοτε αιρετό, τον διευθυντή και ιεραρχικώς ανώτερο και κάθε αμφισβήτηση των εντολών είναι έγκλημα καθοσιώσεως, ή ο εκάστοτε υφιστάμενος διατηρεί αναπαλλοτρίωτα μερίδια απευθείας προσδιορισμού του καθήκοντος του και του συλλογικού συμφέροντος; Ο προϊστάμενος-«ιμάντας» δικαιολογεί το άνωθεν, εξασφαλίζει την ευθυγράμμιση και αν χρειασθεί καταστολή του κάτωθεν και ανταμείβεται για τη νομιμοφροσύνη στους δικούς του ανωτέρους σε έναν ιεραρχικό και ολοκληρωτικό παρἀδεισο ευταξίας, ή συνπροσδιορίζει από κοινού με άνωθεν και κάτωθεν τους σκοπούς του οργανισμού, υπέρ των συντελεστών της κοινότητας (stakeholders);

1. Η θεωρία παιγνίων αποτελεί μεθοδολογία ανάλυσης καταστάσεων σε μια ομάδα λογικών ατόμων υπό συνθήκες ανταγωνισμού. Σκοπός της είναι να βοηθήσει να καταλάβουμε καταστάσεις όπου αλληλεπιδρούν παίκτες, που συμπεριφέρονται με στρατηγικό τρόπο και προσπαθούν να πάρουν αποφάσεις. Σκοπός του κάθε παίκτη είναι να μεγιστοποιήσει το κέρδος του. Ο κοινός παρονομαστής είναι ότι αν ο καθένας δράσει καλοπροαίρετα συνεργατικά θα υπάρξει το καλύτερο αποτέλεσμα και για τους δύο (σχέση win -win). Δυστυχώς πάρα πολλοί σκέφτονται μόνο το προσωπικό συμφέρον, με αποτέλεσμα τα πράγματα να έχουν δυσάρεστη έκβαση, η πρόοδος στην κοινωνία να είναι αργή.

2. Ας μην ψάχνουμε λοιπόν τους καλούς για να μας κυβερνήσουν, γιατί απλούστατα δεν υπάρχουν, ή αντιστρόφως, όλοι μπορούμε να θεωρήσουμε ότι ξεκινούν με καλές προθέσεις. Φυσικά δεν είναι όλοι ίδιοι, υπάρχουν, κακοί, μέτριοι, καλύτεροι. «Οι βασιλιάδες εξουσιάζουν τον λαό και τα συμφέροντα τους βασιλιάδες» (Harry Rohan). Τα συμφέροντα κάθε εἰδους, μικρά και μεγάλα, είναι εκείνα που αποφασίζουν αν μια κυβέρνηση πρέπει να ζήσει ή να πεθάνει, όχι το συμφέρον όλων των μελών μιας κοινότητας ανθρώπων. Το πρόβλημα είναι η ίδια η εξουσία. Αν δεν είναι ποσοτικά περιορισμένη από ρυθμιστικής και κατασταλτικής πλευράς, δεν κατευνάζεται, δεν διασπείρεται, δεν αλληλο-ελέγχεται, δεν ανανεώνεται. Έτσι ώστε, αφενός κανείς να μην μπορεί να τη σφετεριστεί, να τη θεωρήσει δυνητικά αιώνια ή να την αξιοποιήσει δι’ ίδιον όφελος όσο την έχει, αφετέρου να μη δημιουργούνται συνθήκες αναρχίας, στο όνομα μιας ελευθερίας και μιας δημοκρατίας, που ευνοούν τον λύκο της αναμπουμπούλας και το ψάρεμα στα θολά νερά, αλλά να επιτυγχάνεται η μέγιστη αποτελεσματικότητα, δικαιοσύνη, ισότητα ευκαιριών και συνοχή. Η ανταμοιβή του καλού ηγέτη είναι η αθανασία στη μνήμη των συμπολιτών του, ο βαθύς σεβασμός προς αυτόν των μη φανατισμένων ανθρώπων, όχι η επανεκλογή του. Φαίνεται ότι είναι η τρομακτική δύναμη και η τρομακτική ανασφάλεια που αισθάνεται ο αιρετός, που οδηγούν σε κινδύνους τον λαό και σε διαρκή και βαθειά κρίση την αντιπροσωπευτική δημοκρατία. Το κράτος δικαίου, οι νόμοι, υπάρχουν καταρχήν και μέχρις ενός σημείου για την προστασία των αδυνάτων. Από το σημείο αυτό και μετά λειτουργούν υπέρ των ισχυρών και του κατεστημένου. Η προσήλωση στο πνεύμα αντί στο γράμμα του νόμου φέρνει πλησιέστερα το νόμιμο με το ηθικό, αντιθέτως η τυπολατρία και τελικώς η ιδιοτελής εμμονή στη λεπτομέρεια και τη διαδικασία απομακρύνει το νόμιμο από το ηθικό και χαρακτηρίζει τους υποκριτικώς νομοταγείς. Το ζήτημα που συνδέεται με την ποιότητα και την πρόοδο μια δημοκρατικής κοινωνίας, είναι αυτό το σημείο να διευρύνεται συνεχώς υπέρ των αδυνάτων με την έννοια της ισότητας ευκαιριών και της δικαιοσύνης, η επιλεκτικότητα κατά την εφαρμογή του νόμου να συστέλλεται, υπέρ της ελευθερίας όλων και όχι υπέρ της ασφάλειας όσων έχουν βολευτεί, είτε αυτοί είναι δυνατοί είτε αδύνατοι.

3. «Εδώ είναι τόπος για τους τρελούς. Τους απροσάρμοστους. Γι’ αυτούς που βλέπουν τα πράγματα διαφορετικά. Δεν λατρεύουν τους κανόνες. Και δεν έχουν κανένα σεβασμό για το status quo. Μπορείτε να τους αναφέρετε, να διαφωνήσετε μαζί τους, να τους δοξάσετε ή να τους δυσφημήσετε. Το μόνο πράγμα που δεν μπορείτε να κάνετε είναι να τους αγνοήσετε. Επειδή αλλάζουν τα πράγματα. Ωθούν την ανθρώπινη φυλή προς τα εμπρός. Και ενώ κάποιοι μπορεί να τους βλέπουν ως τρελούς, εμείς βλέπουμε τη μεγαλοφυία. Επειδή οι άνθρωποι που είναι αρκετά τρελοί για να πιστεύουν ότι μπορούν να αλλάξουν τον κόσμο είναι εκείνοι που το κάνουν.» (APPLE THINK DIFFERENT CAMPAIGN, 1998). Μήπως όμως τρέλα είναι απλά μια άλλη μορφή της συνείδησης; Μήπως η πραγματικότητα είναι αυτή που νομίζουμε εμείς ότι είναι, εξαιτίας των προκαταλήψεων, σφαλμάτων ή προσωπικών θεωρήσεων;

4. Για τους παραπάνω λόγους (α) τα άτομα και οι ανθρώπινες κοινότητες πρόκειται τις επόμενες δεκαετίες να αναπνεύσουν πρωτόγνωρη ποσότητα αέρα ελευθερίας με τρομακτικές αλλαγές και συνέπειες σε όλες τις εκφάνσεις της συνύπαρξης και με τη φύση, (β) η εθελοντική κινητοποίηση εντός της κοινωνίας πολιτών όπως και η κοινωνική επιχειρηματικότητα θα αυξηθούν κατακόρυφα, αν και δεν θα εξαφανισθεί η αγορά και το εμπόριο, (γ) οι ομοσπονδιακές μορφές διακυβέρνησης και κατευνασμού της ισχύος, η ανάπτυξη παράπλευρων εξουσιών σε αντιδιαστολή προς το top down και η συμμετοχική ηγεσία τελικώς θα κυριαρχήσουν και (δ) η μικρομεσαία κλίμακα της ζωής θα διευρυνθεί, σε βάρος των πολυεθνικών επιχειρήσεων και τραπεζών, των μεγιστάνων του πλούτου και του θεάματος, των πανίσχυρων πολιτικών και γραφειοκρατιών, των ιμπεριαλιστικών υπερδυνάμεων και των παντοκρατοριών. Όλα αυτά δεν θα γίνουν χωρίς οδύνες. Προφανώς κατά την είσοδο σε κάθε νέο στάδιο της εξέλιξης, οι χειρώνακτες υφαντουργοί θα πετούν στον Ροδανό ποταμό τις κλωστοϋφαντουργικές μηχανές, ως μηχανές του διαβόλου, όπως ήταν στην αρχή και το διαδίκτυο. Ο σύγχρονος «πυραμιδικός ολοκληρωτισμός», θα φωλιάζει μέσα στις υπό κατάρρευση κατεστημένες παραδόσεις, δαιμονοποιώντας το καινούργιο. Τελικώς θα ηττηθεί. Κερδισμένοι θα είναι όσοι προσαρμοστούν συντομότερα.

Επτά προτάσεις αρχής

1. Κανείς δεν ανήκει κανενός και στους πάντες δεν ανήκουν τα πάντα (ελευθερία επιλογής και ατομική ευθύνη)

2. Να είναι κανείς κάτι χωρίς να είναι τίποτα (κάτι που να του αναγνωρίζεται υπόρητα και τίποτα ως κατεχόμενη θέση και ισχύ)

3. Πιστοί στο πνεύμα και στο γράμμα νόμων και κανόνων, τύπος και ουσία. Αντιπροσώπευση κι ιεραρχία πάνε στη γωνία

4. Κανέναν δεν μπορούμε να εμπιστευόμαστε στην εξουσία, εξάλλου οι συνθήκες ανταγωνισμού που υφίσταται δεν το επιτρέπουν. Όταν είμαστε στην εξουσία, συμπεριφερόμαστε σαν διαρκώς κάποιος να μας παρακολουθεί.

5. Η κοινωνία των πολιτών ιδιωτικοποιεί την αρετή, δεν είμαστε ανά τετραετία πολίτες, πράττουμε τακτικά επέκεινα της τυπικής μας ευθύνης

6. Η συμμετοχή στην πολιτική ως εθελοντισμός δεν περιέχει την προσδοκία ανταπόδοσης και ως ενασχόληση θυσίας, δεν είναι επ’ αόριστον, όριο θητειών λοιπόν

7. Ας μην κάνουμε ό,τι δεν θέλουμε να μας κάνουν, να μαθαίνουμε απ’ τους άλλους, όχι να μαθαίνουμε τους άλλους

*Ο Νίκος Γιαννής εργάζεται στις Βρυξέλλες στον τομέα της διαχείρισης γνώσης στο πλαίσιο της αναπτυξιακής βοήθειας προς τις αναπτυσσόμενες χώρες