Ένα αρχοντικό στη Μακεδονία

Ήταν μια από τις παράπλευρες απώλειες του σύγχρονου μακεδονικού ζητήματος. Ο λόγος για το διατηρητέο κτίριο της κατάληψης Libertatia στη συμβολή Λεωφόρου Στρατού και Σαρανταπόρου, στη Θεσσαλονίκη. Ως γνωστόν, την Κυριακή 21 Ιανουαρίου, την ώρα που στους δρόμους της πόλης ήταν σε εξέλιξη το συλλαλητήριο για την ελληνικότητα της Μακεδονίας, μια ομάδα κατευθύνθηκε εκεί και το πυρπόλησε. Οι ίδιοι ή κάποιοι άλλοι βεβήλωσαν το μνημείο του Ολοκαυτώματος. Οι ίδιοι ή κάποιοι άλλοι κόλλησαν αφίσες με αντισημιτικά συνθήματα. Το γεγονός πως δεν υπήρχαν ανθρώπινα θύματα ήταν καθαρά θέμα τύχης.

Η ιστορία της Θεσσαλονίκης είναι μια ιστορία πυρκαγιών. Είναι επίσης μια ιστορία διωγμών, σφαγών, χαμένων ευκαιριών, πετυχημένων ή αποτυχημένων κινημάτων, αλλά και μια ιστορία αρμονικής ή λιγότερο αρμονικής συνύπαρξης. Το πυρπολημένο κτίριο της Λεωφόρου Στρατού, έχει δει και έχει ακούσει αρκετά από τα παραπάνω. Όπως διαβάζουμε εδώ, χτίστηκε το 1899 για να στεγάσει τα όνειρα της Χαζίζ Νιχάλ Ναζιφέ, κόρης μιας πολύ πλούσιας οικογένειας ντονμέδων. Η κοινότητα των τελευταίων αναπτύχθηκε μέσα από μια σειρά γεγονότων τα οποία θα μπορούσαν να λειτουργήσουν παραδειγματικά για όλους εμάς που συχνά πυκνά βρισκόμαστε μπροστά σε αυτόκλητους σωτήρες.

Όλα ξεκίνησαν στα μέσα του 17^ου αιώνα. Τότε, οι εβραϊκές κοινότητες, τόσο στην οθωμανική αυτοκρατορία όσο και στην Ευρώπη, συγκλονίστηκαν από μια απίστευτη είδηση: Ένας νεαρός μυστικιστής ονόματι Σαμπετάι Σεβή, πρόφερε το άφατο τετραγράμματο όνομα του Θεού, χορεύοντας μέσα στη συναγωγή της Σμύρνης. Αυτοανακηρύχτηκε μεσσίας, ανήγγειλε την οικουμενική λύτρωση και δήλωσε πως σκοπεύει να πάει στην Κωνσταντινούπολη, συνοδευόμενος από ταξιαρχίες αγγέλων, για να εκθρονίσει τον σουλτάνο.

Στους κόλπους των εβραϊκών κοινοτήτων επικράτησε αναβρασμός. Οικογένειες διχάστηκαν, συνεταιρισμοί διαλύθηκαν, γέροντες ραβίνοι που αρνούνταν να παραδεχτούν πως ο Σεβή ήταν απεσταλμένος του Θεού, διαπομπεύτηκαν. Το 1651 ο Σεβή εμφανίστηκε στη Θεσσαλονίκη όπου τον υποδέχτηκαν σαν πραγματικό μεσσία. Έπειτα, ταξίδεψε στην Κωνσταντινούπολη, όπου με συνοπτικές διαδικασίες οι οθωμανικές αρχές τον συνέλαβαν. Και ενώ οι πάντες ανέμεναν τη θανάτωσή του, ξαφνικά αφήνεται ελεύθερος. Με τη διαφορά πως πλέον φοράει μουσουλμανικό τουρμπάνι και διατυμπανίζει πως ο Θεός ζητά από τους εβραίους να αλλαξοπιστήσουν γιατί μόνο έτσι θα λυτρωθούν.

Η κολοτούμπα είναι εντυπωσιακή –πιθανόν να τη ζήλευαν και κάποιοι γνωστοί μας. Παρ’ όλα αυτά δεν χάνει όλους τους οπαδούς του. Δημιουργείται έτσι ένα νέο δόγμα του Ισλάμ. Είναι οι ντονμέδες (οι εξωμότες, δηλαδή) οι οποίοι έχουν δικά τους τζαμιά και δικές τους τελετουργίες. Αρχικά αντιμετωπίζουν την εχθρότητα των πιστών εβραίων, αλλά και την περιφρόνηση των μουσουλμάνων. Σταδιακά, τα πάθη αμβλύνονται και γίνονται αποδεκτοί. Στη Θεσσαλονίκη, κατοικούν κυρίως στην Άνω Πόλη, μαζί με τους μουσουλμάνους. Οι εβραίοι (η αριθμητικά μεγαλύτερη κοινότητα) έχουν τους δικούς τους συνοικισμούς, ενώ οι χριστιανοί των διαφόρων δογμάτων ζουν σε διάφορες γειτονιές στην Κάτω Πόλη.  

Έπειτα από την κατεδάφιση των παράλιων τειχών, όταν οι περιοχές κοντά στη θάλασσα «ανασαίνουν», η αριστοκρατία της πολυεθνικής Θεσσαλονίκης (Έλληνες, εβραίοι, Ιταλοί, λεβαντίνοι, άλλοι ευρωπαίοι, Σέρβοι, Βούλγαροι, μουσουλμάνοι κ.α.) μετακομίζει χαμηλότερα. Τα εξέχοντα μέλη της κοινότητας των ντονμέδων προτιμούν την, αραιοκατοικημένη ακόμη, περιοχή στα ανατολικά. Τα αρχοντικά τους ήταν περιτριγυρισμένα από καταπράσινους κήπους και συνήθως κοιτούσαν προς τη θάλασσα. Το μοναδικό που έχει μείνει όρθιο, είναι το κτίριο που πυρπολήθηκε την Κυριακή.

Όπως διαβάζουμε στο περιοδικό Παράλλαξη,  «η πτέρυγα που βλέπει στην οδό Σαραντοπόρου κτίστηκε το 1912 ως ξεχωριστή κατοικία, υπό την επίβλεψη του Βούλγαρου Μαστόρ Γιοβάνος. Το 1935 λόγω οικονομικών προβλημάτων η ιδιοκτήτρια ενοικιάζει χώρους της αυλής σε εβραϊκές, ελληνικές και ιταλικές οικογένειες, ενώ μετά το θάνατό της, το 1941, τα δυο οικήματα ελλείψει κληρονόμων περιέρχονται στο δημόσιο και κατοικούνται από διάφορους μισθωτές. Οι σεισμοί του 1978 προκάλεσαν σοβαρές ζημιές στο πρώτο τριώροφο κτίριο που κρίθηκε κατεδαφιστέο. Η απόφαση ανακλήθηκε το 1982 αλλά καμιά εργασία αποκατάστασης δεν έγινε».

Το 1924, στο πλαίσιο της ανταλλαγής πληθυσμών, οι περισσότεροι ντονμέδες εγκατέλειψαν την πόλη και εγκαταστάθηκαν στην Τουρκία. Κατά μία έννοια, λοιπόν, ο Σαμπετάι Σεβή, πράγματι τους έσωσε. Αν οι πρόγονοί τους είχαν μείνει πιστοί στο εβραϊκό θρήσκευμα, θα είχαν καταλήξει και εκείνοι στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης, μαζί με ολόκληρη την κοινότητα.

Έπειτα από τον πόλεμο, η Θεσσαλονίκη άλλαξε ξανά όψη. Οι μπουλντόζες κατέστρεψαν νεκροταφεία, μπάζωσαν γειτονιές, έριξαν σπίτια. Σε πολλές περιπτώσεις, τα μάρμαρα από τα εβραϊκά μνήματα έγιναν πλάκες πεζοδρομίου. Πολλοί κρίκοι από το παρελθόν της πόλης χάθηκαν οριστικά. Έμειναν όρθια μονάχα τα παλιά σπίτια, που έχουν δει και έχουν ακούσει πολλά. Όταν πέσουν και αυτά, είτε πυρπολημένα, είτε απλά εξαιτίας της αδιαφορίας της Πολιτείας, θα χαθούν και οι υπόλοιποι κρίκοι. Τότε, οι τύποι με τις πλαστικές σάρισες και τις τσίγκινες περικεφαλαίες θα μπορούν πιο εύκολα να κατασκευάσουν τη δική τους αλυσίδα. Και να μας δέσουν όλους για τα καλά.