Μύθοι και πραγματικότητες για τη γραφειοκρατία

Είθισται να χρησιμοποιούμε την έκφραση «αστικός μύθος», όταν αναφερόμαστε σε δοξασίες που έχουν εδραιωθεί σε μεγάλο τμήμα του πληθυσμού χωρίς να ερείδονται στην πραγματικότητα. Ένας τέτοιος αστικός μύθος, στην Ελλάδα, είναι ότι το δημόσιο «δεν φτιάχνει». Είναι μια αυτο-εκπληρούμενη προφητεία για κάθε κυβέρνηση που θέλει να «πάρει την εξουσία» αλλά δεν την αφήνει το «βαθύ κράτος». Προσέξτε, τώρα, τι εύκολα αναπαράγεται ο αστικός μύθος: Αφού «προσπαθήσαμε» αλλά «ηττηθήκαμε», είμαστε «αναγκασμένοι» να κυβερνήσουμε με ό,τι έχουμε. Επομένως, δώστε μας ξανά την ψήφο σας και θα ξανα-προσπαθήσουμε (εννοείται ότι θα ξανα-αποτύχουμε αλλά δεν σας το λέμε, κιόλας, από πριν). Δεν υπάρχει ούτε ένας πολιτικός πρώτης γραμμής που να μην έχει επαναλάβει ότι η διακυβέρνησή του θα ήταν καλύτερη, εάν δεν υπήρχαν τα εμπόδια του βαθέος κράτους.

Τι συγκροτεί όμως αυτό το βαθύ ελληνικό κράτος, δεν μας λένε. Ή μάλλον μας παραπέμπουν σε τρομακτικές οντότητες, κάτι σαν τους τεράστιους κροκόδειλους που υποτίθεται ότι ζουν στους υπονόμους της Νέας Υόρκης: στη γραφειοκρατία, στην διαφθορά, στην κουλτούρα της ήσσονος προσπάθειας. Ποια κυβέρνηση μπορεί, άραγε, να τα βάλει μ’ αυτή τη Λερναία Ύδρα; 

Ο αστικός μύθος αποδομείται ωστόσο όταν εμφανίζονται στοιχεία που δείχνουν την έκταση του προβλήματος και τη δυσκολία (ή την ευκολία) των λύσεων. Τα στοιχεία όμως δεν είναι «παρκαρισμένα» κάπου εκεί έξω. Προϋποθέτουν έρευνα, θεωρητική και μεθοδολογική γνώση για τον τρόπο που τα συλλέγει και τα αξιοποιεί κανείς. Όλα αυτά, με τη σειρά τους, προϋποθέτουν οργανωμένα ερευνητικά κέντρα, πανεπιστήμια. Από την εποχή του Max Weber, που η διοίκηση χαρακτηριζόταν ως εμπειροτέχνημα μέχρι σήμερα, έχει διανυθεί μακρύς δρόμος. Έχει συσσωρευτεί πολλή γνώση και εμπειρία που συγκροτήθηκε σε μια άκρως περίπλοκη και απαιτητική επιστήμη, τη διοικητική επιστήμη. Αυτή αποτελεί μια διεπιστημονική πειθαρχία που τις τελευταίες πέντε δεκαετίες ανθεί (και) στην Ευρώπη, αλλά είναι σχεδόν άγνωστη στην Ελλάδα. Κι αυτό δεν οφείλεται μόνο στα πανεπιστημιακά τμήματα που φυτοζωούν. Οφείλεται στις κυβερνήσεις. Όλες, από τη μεταπολίτευση και εντεύθεν (με ελάχιστες φωτεινές εξαιρέσεις) κρατάνε ερμητικά κλειστές τις πόρτες που οδηγούν στη γνώση και την έρευνα. 

Τα στοιχεία υπάρχουν, ωστόσο! Στις καθημερινές αποφάσεις της διοίκησης, στη νομοθετική μηχανή που αποτελεί τον τροφοδότη της γραφειοκρατίας, στα διάσπαρτα αρχεία, στις ιστορίες που πολλοί έμπειροι δημόσιοι υπάλληλοι έχουν να διηγηθούν. Αυτός ο πλούτος, πρωτογενής και μοναδικός, απαιτεί πολύ μόχθο για να συγκροτηθεί σε μια θεωρητική αφήγηση που να δίνει επαρκείς ερμηνείες για το τι κάνει και τι είναι το δημόσιο στη χώρα μας. 

Τα στοιχεία, λοιπόν, δείχνουν ότι το διοικητικό σύστημα της χώρας μας στηρίζεται, ενεργεί και αναπαράγεται χάρη στον πελατειασμό. 

Αρμοδιότητες, αποφάσεις, δομές, άνθρωποι, και προϋπολογισμός, όλα όσα συνθέτουν το διοικητικό σύστημα, υπακούουν στον πελατειασμό, δηλαδή τον δυαδικό λειτουργικό κώδικα που κατηγοριοποιεί τα εγχειρήματα του διοικητικού συστήματος σε δύο κατηγορίες: η μια είναι οι «πελάτες μας» και η δεύτερη οι «μη πελάτες». 

Μερικά παραδείγματα: Το σύστημα απονομής αρμοδιοτήτων είναι μια προνομία/μια «περιουσία» του εκάστοτε υπουργού. Ο υπουργός μπορεί να ρυθμίζει βιοτικές σχέσεις, πράξεις και παραλείψεις αναλόγως των κομματικών του προταγμάτων, μετατρέποντας το κράτος σε εξυπηρετητή των δικών του βουλήσεων και συμφερόντων. Στο σύστημα οργάνωσης της δημόσιας διοίκησης υπάρχουν «σιλό», ανύπαρκτη επικοινωνία μεταξύ των επιπέδων διοίκησης και των ανθρώπων, έτσι ώστε η πολιτική παρέμβαση στο διοικητικό έργο να είναι ευκολότερη. Τον ίδιο στόχο εξυπηρετούν και οι χιλιάδες λεπτομερείς κλάδοι και ειδικότητες που χωράνε όσους θέλει η εκάστοτε κυβέρνηση να διορίσει. 

Προφανώς υπάρχουν λύσεις στα προβλήματα και τις γνωρίζουμε. Από τη μεταφορά εκτελεστικών αρμοδιοτήτων στην τοπική αυτοδιοίκηση, τη δραματική περιστολή του πολιτικού τμήματος της διοίκησης και την εκπόνηση βασικών κατηγοριών επαγγελματικών περιγραμμάτων μέχρι την ανάληψη της διοίκησης των ανθρώπινων πόρων από το ΑΣΕΠ, όλα αυτά έχουν ειπωθεί, πολλά δε εξ αυτών έχουν εξαντλητικά μελετηθεί. 

Εκείνο που όμως δεν κάμπτεται, συντηρεί το status quo ακόμη και εντός των μνημονίων είναι το πολιτικό κατεστημένο της χώρας. Κρατιστές και λαϊκιστές πολιτικοί που αποτελούν την πλειοψηφία του πολιτικού προσωπικού αντιστέκονται στις προσπάθειές μας για την άλωση του πελατειακού κάστρου. Η πολιτική οικονομία των μεταρρυθμίσεων μας διδάσκει ότι οι λύσεις θα έρθουν, όταν οι ορθολογιστές/οι μεταρρυθυμιστές στα κόμματα (και στην κοινωνία) υπερισχύσουν των λαϊκιστών και των κρατιστών. Όσο περισσότερο δουλεύουμε για τη διοικητική μεταρρύθμιση τόσο αυτή έρχεται κοντύτερα. Όσο μαχόμαστε τον φαταλισμό και τα «τέρατα» της ακινησίας δημιουργούμε χώρο για τις μεταρρυθμίσεις.