Η κληρονομιά του Οδυσσέα

Η σκηνή ζηλοτυπίας που κάνει ο Αλκιβιάδης στον Σωκράτη στο Συμπόσιο του Πλάτωνα είναι καθ' όλα εξαίσια στημένη. Από τη μεθυσμένη είσοδό του - μα πόσο τύφλα ήταν, κι ακόμα και να τον υποβάσταζαν, πώς δεν είδε τον Σωκράτη στην αρχή; - μέχρι την έκπληξή του, όταν κατάλαβε ότι τον κάθισαν ανάμεσα στον Σωκράτη και στον όμορφο Αγάθωνα, το ξέσπασμά του, οι διαμαρτυρίες του Σωκράτη, κοκ. Εξαίσια σκηνή, ανάμεσα σε έναν από τους λαμπρότερους Αθηναίους στρατηγούς και πολιτικούς, γόνους της πανίσχυρης οικογένειας των Αλκμαιονιδών, και στον Σωκράτη, ο οποίος δεν χρειάζεται άλλες συστάσεις, όπως, και όχι ως, ο φαλλός δεν χρειάζεται άλλες συστάσεις.

Υστερική θα μπορούσε κάποιος να τη χαρακτηρίσει, αυτήν τη σκηνή, αν του επιτρεπόταν ένας τέτοιος (φαλλοκεντρικός) αναχρονισμός. Σκηνή που θα ζήλευε ο πολύς Jean-Martin Charcot, ο «εφευρέτης» και εκστατικός παρουσιαστής της υστερίας στο θεατρικό εργαστήριό του, στη Salpêtrière. Υστερική, λοιπόν, αν θα επιτρεπόταν. Απο ποιον άραγε (δεν) θα επιτρεπόταν;

Ιστορική όμως θα μπορούσε κανείς να την χαρακτηρίσει; Αυτό θα επιτρεπόταν; Και από ποιον; Να 'ρθουν μήπως οι επαγγελματίες ιστορικοί να μας δώσουν ένα μάθημα για το πώς ορίζεται η ιστορία; Τι είναι ιστορία, τι είναι μύθος, τι είναι εικασία, τι μετράει σαν ιστορική πηγή, τι όχι, πώς τις βρίσκουμε αυτές τις πηγές, πώς τις αξιολογούμε, πώς τις ερμηνεύουμε, κοκ. Αντε να 'ρθουν, αλλά ποιους ιστορικούς να καλέσουμε; Εδώ είναι που δεν θα τα βρούμε. Τη Μαρία Ρεπούση, ας πούμε, να την καλούσαμε;

Πώς; Υστερικό επιφώνημα. Αυτήν την αρνήτρια του χορού του Ζαλόγγου μας;

Σιγά, παιδιά, σέβομαι την υστερία σας, αλλά άλλο υστερία, άλλο ιστορία. Αλλο υφάκι, άλλο Ιθάκη. Ιστορικός είναι η γυναίκα και με διδακτορικό στη Σορβόννη. Εξαρτάται λοιπόν από το ποιος φτιάχνει τη λίστα των καλεσμένων.

Ηδη τα πράγματα έχουν δυσκολέψει αρκετά. Ίσως να καλούσαμε και επαγγελματίες πολιτικούς να μας βοηθήσουν να αποφασίσουμε. Και τους καλέσαμε, ή αυτο-καλέστηκαν, και αποφάνθηκαν και νομοθέτησαν αναλόγως. Οι αρνητές του χορού του Ζαλόγγου μας δεν θα φυλακίζονται προς το παρόν, οι αρνητές όμως διαφόρων επιλεγμένων γενοκτονιών, ιστορικοί ή μη, θα φυλακίζονται, οκ, σε κάποιες χώρες, όχι σε όλες. Μάλιστα, το λύσαμε το θέμα της ιστορίας. Υστερικά ίσως, ας όψεται ο Charcot, αλλά το λύσαμε.

Και με την ιστορία του Οδυσσέα τι γίνεται; Αυτή που μαθαίναμε στο σχολείο και συνεχίζουμε να την εμπεδώνουμε εκτός σχολείου, μπας και την ξεχάσουμε. Για ποιον Οδυσσέα μιλώ; Όχι τον Ανδρούτσο, γι' αυτόν θα μιλήσω μια άλλη φορά, μα για τον άλλο τον δικό μας, τον πολύτροπον, ὃς μάλα πολλὰ πλάγχθη, ἐπεὶ Τροίης ἱερὸν πτολίεθρον ἔπερσεν... Τι βαρειά «ιστορική» κληρονομιά μας άφησε. Βαρειά και βαθειά. Ψάξε στο βάθος της ψυχής του Νεο-Ελληνα, και θα τον βρεις εκεί. Τι κάνει εκεί;

Ας δούμε. Διαλέγω τρία απο τα πιο γνωστά επιτεύγματά του από τον βίο και την πολιτεία του.

1) Οταν γινόταν η επιστράτευση για τον πόλεμο με την Τροία και πήγαν στην Ιθάκη να τον στρατολογήσουν κι αυτόν, όπως είναι γνωστό, προσπάθησε να πάρει τρελόχαρτο, ίσως το πρώτο τρελόχαρτο στην ιστορία, για να μην πάει να πολεμήσει. Είχε ζέψει ένα γαϊδούρι κι ένα βουβάλι, φόρεσε κάτι κουρέλια και πήγε στην παραλία κάνοντας πως σπέρνει αλάτι, φωνάζοντας ακαταλαβίστικες μαλακίες. Ο Παλαμήδης δεν μάσησε όμως, πήρε το μωρό, τον Τηλέμαχο, και τον έριξε μπροστά στο αλέτρι. Ο Οδυσσέας το έστριψε αμέσως για να μην πατήσει το μωρό, και τα υπόλοιπα είναι ιστορία, ή υστερία, αν προτιμάτε. Μάλιστα. Εδώ το θέμα δεν είναι αν συμφωνούσε με τον πόλεμο ή όχι, ή αν ήταν ειρηνιστής. Αν ήταν θέμα «ιδεολογικό», ας είχε το ηθικό σθένος να το πει. Αν διαφωνούσε με τη συγκεκριμένη εκστρατεία, πάλι ας το έλεγε. Αλλά εδώ, ας μη γελιόμαστε. Το ήξερε πολύ καλά ότι δεν μαζεύτηκαν όλοι να πάνε στην Τροία για τα γλυκά μάτια της Ελενίτσας και τα άλλα της τα γλυκά χαρίσματα, ή γιατί κερατώθηκε ο Μενέλαος. Αυτό που είχε διαπράξει ο Πάρις, άλλος ηλίθιος αυτός, ήταν σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο της εποχής (ας μου συγχωρεθούν οι διάφοροι αναχρονισμοί) απόλυτα θεμιτό casus belli. Ο ιερός νόμος και θεσμός της φιλοξενίας είχε καταπατηθεί με τον πιο προκλητικό τρόπο. Οποιες κι αν ήταν οι αιτίες και όπως και αν ερμηνευτούν ιστορικά. Αυτά τα ήξερε καλά ο Οδυσσέας, γιατί αδαής δεν ήταν, χωριάτης δεν ήταν, Βασιλιάς της Ιθάκης ήταν, αλλά αποφάσισε να το παίξει τρελός, μπας και τη γλιτώσει, γιατί ήξερε καλά ότι επιχειρήματα δεν είχε. Να πάνε λοιπόν οι άλλοι να σκοτωθούν, κι αυτός να μείνει στο παλάτι του να απολαμβάνει τα θεσπέσια κάλλη της Πηνελόπης, που κατά γενική ομολογία δεν υστερούσαν και τόσο απ' αυτά της Ελενίτσας, και τη θεσπέσια θειακιώτικη κουζίνα, το θαυμάσιο ιθακίσιο μέλι, το κρασί, το εξαιρετικό λάδι. Ωραία κληρονομιά και παράδειγμα μας άφησε. Μπράβο, Οδυσσέα. Είμαστε περήφανοι.

2) Ο Δούρειος Ιππος. Αλλη ντροπή και αίσχος εδώ. Αλλη κληρονομιά που μας άφησε, να λέει όλος ο κόσμος Φοβοῦ τοὺς Δαναοὺς καὶ δῶρα φέροντας, ή Beware of Greeks bearing gifts για τους αγγλόφωνους, ή, όπως το έθεσε και ο Λαοκόων σε άπταιστα λατινικά, ή τέλος πάντων ο Βιργίλιος στην Αινειάδα, Εquō nē crēdite, Teucrī! Quidquid id est, timeō Danaōs et dōna ferentīs. Βέβαια δεν πρόκειται για το ρεζίλι που μας έκανε διεθνώς. Αυτό δεν είναι τίποτα, και μας αξίζει. Αυτό που φέρνει δάκρυα στα μάτια και παγώνει την ψυχή, είναι η φρικαλέα και βάρβαρη σφαγή γέρων, παιδιών, βρεφών και γυναικών, η βεβήλωση των ιερών, ο ανηλεής αφανισμός της πόλης. Και ήξερε πολύ καλά ο Οδυσσέας ότι αυτό θα γινόταν. Ηξερε πολύ καλά ότι αυτό το ύπουλο και άθλιο τέχνασμά του θα οδηγούσε σ' αυτήν την κτηνωδία, της οποίας ήταν ο ηθικός αυτουργός. Ασε την απύθμενη δειλία. Αλλο να πολεμάς στήθος με στήθος, ασπίδα με ασπίδα, κι άλλο να τρυπώνεις μέσα κρυφά, να ανοίγεις την πόρτα από μέσα, χαράματα, την ώρα που ο κόσμος κοιμάται να μπουν μέσα οι δικοί μας και και να τους σφάξουν στα κρεβάτια τους, ή όπου τους βρήκαν. Ωραία κληρονομιά. Να τη χαιρόμαστε.

3) Ο Κύκλωπας Πολύφημος. Εδώ μήπως δεν χαμογελούν με αυταρέσεκεια οι περισσότεροι Νεο-Ελληνες; Δικό μας παιδί ο Οδυσσέας. Τέτοια μαγκιά δεν υπάρχει μ' αυτό το Κανένας, κι άσ' τον τον Κύκλωπα να σπαράζει και να ουρλιάζει τυφλωμένος, με τα αίματα να τρέχουν στα μάγουλά του και να εκλιπαρεί τα αδέρφια του να 'ρθουν να τον βοηθήσουν. Μα αφού ο Κανένας σου έβγαλε το μάτι, τι ουρλιάζεις, αδερφέ; Ας πρόσεχες.

Ωραία, κυρ-Οδυσσέα. Φτάνεις σε μια ξένη χώρα με ένα τσούρμο πεινασμένους, θαλασσοδαρμένους και ταλαιπωρημένους. Σε μια χώρα που ξέρεις καλά ότι δεν είναι η δική σου και που άρα έχεις χρέος τουλάχιστον να αναρωτηθείς για το αν τα ήθη και έθιμα εκεί είναι διαφορετικά. Απλός σεβασμός, τίποτα άλλο. Βρίσκεις την πόρτα ανοιχτή σε ένα σπίτι, μπαίνεις μέσα απροσκάλεστος, τρως τα κεφαλοτύρια και τα κατσικίσια τυριά, πίνεις το ολόπαχο γάλα, και μετά πέφτεις ξερός στο πάτωμα να ρίξεις έναν υπνάκο. Κι όταν γυρίζει ο νοικοκύρης και βλέπει την κατάντια στο σπιτικό του, και σου λέει «θα σε λιώσω, καριόλη» (στη συγκεκριμένη περίπτωση, θα σε φάω), επικαλείσαι τον Δία και τον ιερό  νόμο της φιλοξενίας. Μα για κάτσε, ρε μάγκα, όταν ο Πάρις καταπάτησε με τον πιο χυδαίο τρόπο τον ιερό νόμο της φιλοξενίας που τώρα εσύ επικαλείσαι για να σώσεις το τομάρι σου, εσύ δεν κούνησες βλέφαρο και είπες «σιγά μην τρέχω εγώ στην Τροία». Λοιπόν, η αλαζονία, η υποκρισία και η βαρβαρότητά σου σπάνε κόκκαλα.

Αυτή είναι η κληρονομιά του Κανένα, κομμάτι κι αυτό της ένδοξης ιστορίας μας. Όσο για το ένδοξο παρόν μας, εμείς είμαστε ανώτεροι από τον Πολύφημο. Είμαστε ευγενικοί και καλωσορίζουμε τους πρόσφυγες στα σπίτια μας. Τους αγκαλιάζουμε, μοιραζόμαστε τον μουσακά μας μαζί τους και τη ρετσίνα μας, με όσους πίνουν βέβαια.